Ιστορική αναδρομή της εκκλησιαστικής μουσικής

Στην ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής της ανατολικής ορθοδόξου εκκλησία μας παρατηρείται μια λαμπρή πολιτιστική πορεία όπου μεταλαμπαδεύεται από ψαλτήρι σε ψαλτήρι κι από δάσκαλο στο μαθητή. Πηγές για την ιστορική ανάδρομη είναι κυρίως η προφορική παράδοση καθώς οι γραπτές είναι σπάνιες και ανεξερεύνητες. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το είδος της μουσικής στην γέννηση του συνδυάζει τρείς μεγάλους πολιτισμούς: τον ιουδαϊκό αφού οι πρώτοι χριστιανοί παρέλαβαν από την συναγωγή τους ψαλμούς, τον συριακό πολιτισμό καθώς κορυφαίοι ύμνοι όπως το κοντάκιο έλκουν την καταγωγή τους από την Συρία και τον πολιτισμό της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Είναι σπουδαίο ότι μέχρι στις μέρες μας μέσα σε αυτή την μουσική ανιχνεύεται η αξία των φωνητικών φθόγγων της αρχαίας ελληνικής προσωδίας όπως τα μακρά και τα βραχέα, η περισπωμένη και η οξεία.

Από τα αποστολικά χρόνια η ιερά αυτή μουσική είχε κυρίως εκφωνητικό χαρακτήρα χωρίς περιττές μελωδίες και καλλωπισμούς. Εμφανίζεται η μονοφωνία όπου έψελναν όλοι μαζί μια μελωδία όπου ήταν δυνατόν στα πλαίσια της ακολουθίας εμφανίζοντας έτσι τους αρχαίους ύμνους “Φώς Ιλαρόν” και “Πλούσιοι επτώχευσαν και επίνασαν”. Μέχρι την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου όπου μεταφέρεται η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη στα 323 μ.Χ., εμφανίζεται η αντιφωνία όπου οι ψάλτες ψέλνουν μεταξύ τους με την μορφή της ερωταπόκρισης.

Κατά τον 4^ο αιώνα εμφανίζεται στα πλαίσια της λατρευτικής σύναξης το ισοκράτημα όπου τηρεί την έννοια του βάσιμου φθόγγου και λειτουργεί υποστηρικτικά στην ψαλμωδία. Σε αυτόν τον αιώνα παρατηρείται μια πρώτη μορφή αλφαβητικής σημειογραφίας, την λεγόμενη παρασημαντική, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει στην εξέλιξη της μουσικής η εμφάνιση της χειρονομίας. Δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι αυτή την χρονολογία εμφανίζεται στη δύση το Αμβροσιανό και Γρηγοριανό μέλος.

Στον 8^ο αιώνα εμφανίζεται ο Ιωάννης Δαμασκηνός, διαρρυθμιστής και να ανακαινιστής της εκκλησιαστική μας μουσικής. Καταγράφει την πρώτη οργανωμένη μορφή μουσικού συστήματος, την περίφημη Οκτώηχο καθώς μας παραδίδει ως υμνογράφος σπουδαίους ύμνους. Στον 9^ο αιώνα παρουσιάζεται η μονή του Στουδίου με τεράστιο υμνογραφικό και ασματογραφικό έργο ως αναλαμπή της μεγάλης ακμής στον υμνογραφικό τομέα πριν από την παρακμή του 10^ου αιώνα. Γίνεται η εισαγωγή της εκκλησιαστικής μουσικής από το Βυζάντιο στη Ρωσία ενώ στη δύση αναπτύσσεται η γρηγοριανή και παλεστρινιανή μουσική.

Μόλις στα 1100 χρόνια μ.Χ. εμφανίζεται από το Δυρράχιο ο Ιωάννης Μαΐστωρ ο Κουκουζέλης αρχικά στην αυτοκρατορική αυλή και μετέπειτα στην Μεγίστη μονή του Αγίου Όρους της Λαύρας. Είναι σημαντικό ότι εισάγει μια δική του γραφή καθώς θεωρείται ο μεγαλύτερος συνθέτης παπαδικής μελοποιίας, δημιουργώντας έτσι μια δική του περίοδο στην ιστορία αυτής της μουσικής μέχρι την άλωση στα 1453 μ.Χ.

Με την άλωση της πρωτεύουσας της βυζαντινής αυτοκρατορίας από του Οθωμανούς παρατηρείται μια παρακμή με κάποιες αναλαμπές καθώς ο παγκόσμιος πολιτισμός περνούσε από την περίοδο του Μεσαίωνα. Αυτή η περίοδος διήρκησε μέχρι τις αρχές του 18^ου αιώνα όπου ο Πέτρος ο Πελοποννήσιος, ο τότε λαμπαδάριος της Μ.τ.Χ.Ε., δημιουργήσει την δική του παρασημαντική γραφή δίνοντας ένα συγκεκριμένο τόνο στις υπάρχουσες μελωδίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για ένα μεγάλο μουσικό της εποχής όπου είχε αναγνωριστεί και από τους Οθωμανούς της εποχής του. Η γραφή του λειτουργεί ως πρόδρομος της σημερινής γραφής ανακηρύσσοντας τον ίσως τον πιο σημαντικό δάσκαλο της μεταβυζαντινής περιόδου στην ψαλτική τέχνη.

Τέλος σε αυτή τη συνοπτικά ιστορική αναδρομή της ψαλτικής τέχνης, έχουμε την μουσική επιτροπή των τριών εφευρετών της νέας γραφικής μεθόδου η οποία έλαβε μέρος στην Κωνσταντινούπολη στα 1814 μ.Χ. Σε αυτή έλαβαν μέρος τρείς μεγάλοι δάσκαλοι της εποχής εκείνης, ο επίσκοπος Χρύσανθος από τη Μάδυτο, ο Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλαξ και ο Γρηγόριος ο Πρωτοψάλτης. Αυτή η επιτροπή έθεσε τα σημάδια που αποτελούν τη μουσική γραφή και δημιούργησε το θεωρητικό που ισχύει μέχρι σήμερα. Σημαντικό επίσης είναι ότι το πιο σύγχρονο κομμάτι της ιστορίας βρίσκεται σε εξέλιξη και γράφεται από την επιτροπή του 1814 έως σήμερα. Απαρτίζεται από τις διάφορες τοπικές σχολές και παραδόσεις ψαλτικής τέχνης που διαμορφώνουν το πολιτιστικό κόσμο του ρωμαίικου στοιχείου. Ως φάρος και καθοδηγητής της ψαλτικής τέχνης λειτουργεί έως σήμερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η ευρύτερη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης η οποία μεταδίδει αναλλοίωτο το στοιχείο της ψαλτικής παράδοσης και πολιτισμού.         

Περισσότερα »

Δοξαστικό Θεοφανίων "Υπέκλινας..."

Την παραμονή των Θεοφανίων τελείται στην εκκλησία μας η ακολουθία των Ωρών, του Εσπερινού με Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου και η ακολουθία του Μ. Αγιασμού. η ηχογράφηση που ακολουθεί είναι από την ακολουθία του Εσπερινού  από τα φετινά Θεοφάνεια του 2011 στον Άγιο Σπυρίδωνα, στο Νεοχωρόπουλο Ιωαννίνων. Ψάλλουν οι Γεώργιος Κωνσταντίνου και Μιχαήλ Παπά ζογλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο το κείμενο όσο και η εκτέλεση είναι το αργό Δοξαστικό σύνθεση του Πέτρου Φιλανθίδη απο το μουσικό βιβλίο "Αθωνιάς".

Για την ηχογράφηση πατήστε εδώ :

Δοξαστικό Θεοφανίων "Υπέκλινας..."

και για να δείτε το κείμενο εδώ:

Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Φεβρουάριος 2011)

 Η τέχνη της αγιογραφίας παρουσίασε την μεγαλύτερη ανάπτυξη μετά την κατάπαυση των διωγμών. Στην ουσία πέρασε από το στάδιο των συμβόλων και των συμβολικών παραστάσεων στο στάδιο που σήμερα παρατηρούμε στους ναούς, δηλαδή σε αυτό της απεικόνισης των μορφών του Κυρίου, της Θεοτόκου και των Αγίων. Η εικονογράφηση του ναού ονομάσθηκε ιστόρηση γιατί με αυτό τον τρόπο εξιστορούνται τα γεγονότα της Αγίας Γραφής και των βίων των Αγίων.

Η διαμόρφωση της εικονογράφησης αποκτά, μετά την αρχική ελευθερία, μια πιο δομημένη μορφή, ένα σύστημα που αποτελείται από το δογματικό, τον λειτουργικό και τον ιστορικό κύκλο. Ο δογματικός κύκλος τοποθετείται στα υψηλά μέρη του ναού, στο τρούλο που συμβολίζει τον ουρανό. Έτσι στο κέντρο του τρούλου εικονίζεται η επιβλητική μορφή του παντοκράτορος Χριστού ενώ γύρω του συνήθως εικονίζονται άγγελοι. Πιο κάτω στις πλευρές του τρούλου εικονίζονται οι προφήτες που προφήτευσαν την έλευση του Κυρίου, κι ακόμη χαμηλότερα στις κόγχες, οι τέσσερις ευαγγελιστές. Σημαντικό στοιχείο σε αυτό τον κύκλο, το δογματικό, αποτελεί το ότι στη κόγχη του Ιερού που ενώνει την στέγη με το δάπεδο, απεικονίζεται η Πλατυτέρα Θεοτόκος δίνοντας τη θεολογική εξήγηση της γέφυρας από την γη προς τον ουρανό.

Στο λειτουργικό κύκλο περιλαμβάνονται θέματα που αναφέρονται στη Θεία Ευχαριστία. Στην κόγχη του Ιερού κάτω από την Πλατυτέρα εικονίζονται η παράσταση της κοινωνίας των αποστόλων και της λειτουργίας των αγγέλων καθώς και οι ιεράρχες όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Μέγας Βασίλειος κρατώντας στα χέρια τους κείμενα από την Θεία Λειτουργία. Παρατηρούμε ότι ο λειτουργικός κύκλος αναπτύσσεται  στον χώρο του Ιερού καθώς εκεί εικονίζονται παραστάσεις με λειτουργικό χαρακτήρα όπως η θυσία του Αβραάμ, ο Μελχισεδέκ, ο Ααρών, ιεράρχες και διάκονοι. Στην πρόθεση εικονίζεται ο μελισμός, δηλαδή ο Χριστός ως βρέφος επάνω στο δισκάριο.

Ο ιστορικός κύκλος αναπτύσσεται στις καμάρες του βυζαντινού ναού, στους πλάγιους τοίχους και στο νάρθηκα. Στις καμάρες εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του Κυρίου που αντιστοιχούν στο Δωδεκάορτο (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, Έγερση Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη, Πεντηκοστή και Κοίμηση της Θεοτόκου). Στους πλάγιους τοίχους εκεί ακριβώς που τελειώνουν τα στασίδια των πιστών, ξεκινούν οι εικονίσεις των ιεραρχών, των μαρτύρων και των οσίων. Η αγιογράφηση του ναού ολοκληρώνεται με τον νάρθηκα όπου εκεί συνήθως εικονίζεται η εξορία των πρωτοπλάστων και σκηνές της Θεοτόκου και από τη ζωή του Αγίου του ναού.

Παρατηρούμε ότι ο χαρακτήρας της χριστιανικής ζωγραφικής είναι διδακτικός. Φαίνεται έντονα ότι αυτή η τέχνη δεν ενδιαφέρεται για την ανατομική ακρίβεια αλλά αναπαριστά τα πρόσωπα έτσι, ώστε να φαίνονται ότι συμμετέχουν στο νοητό και τον αισθητό κόσμο. Υπάρχει και το ρεαλιστικό στοιχείο τόσο ώστε να μας δείχνουν ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα έζησαν και έδρασαν στο κόσμο όπου ζούμε και εμείς. Η βυζαντινή αγιογραφία σε συνδυασμό με τη ναοδομία, δίνει την αίσθηση στον πιστό μπαίνοντας στο ναό ότι εισέρχεται στη κοινωνία την οποία ο ίδιος ανήκει, ξεκινώντας ιεραρχικά από αυτόν, συνεχίζοντας με τους αγίους και καταλήγοντας στο τρούλο όπου είναι ο Παντοκράτορας.

Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Ιανουάριος 2011)

        Η τέχνη στο λατρευτικό χώρο της εκκλησίας αποτελεί πλέον έναν ισχυρό ρόλο μέσα στη λατρευτική ζωή του πιστού. Εκτός από την τέχνη της μουσικής με τη μορφή της ψαλτικής, υπάρχει η τέχνη της ζωγραφικής με την μορφή της αγιογραφίας. Και οι δύο τέχνες έχουν εισβάλει και έχουν κατακλύσει τη λατρευτική ζωή του χριστιανού, αφού μπαίνοντας κανείς μέσα στο ναό παρατηρεί τις μορφές των αγίων. Συνήθως παρατηρεί τρείς μορφές αγιογραφίας όπως τις τοιχογραφίες πάνω στους τοίχους, τα ψηφιδωτά με τις πολύχρωμες ψηφίδες και τις φορητές εικόνες πάνω σε ξύλο.

        Στην αρχή ο χριστιανισμός φάνηκε διστακτικός στις εικαστικές τέχνες όπως η ζωγραφική καθώς ήταν πολύ στενά συνδεδεμένη με την ειδωλολατρία. Ξεπέρασε γρήγορα τον δισταγμό και χρησιμοποίησε αυτή τη τέχνη στην αρχή στη διακόσμηση των κοιμητηρίων και έπειτα στους ναούς. Τον Η΄ και Θ΄ αιώνα με το σάλο της εικονομαχίας η αγιογραφία ανέκοψε την πρόοδο της. Μετά την Ζ΄ οικουμενική σύνοδο, η οποία τόνισε ότι η τιμή της εικόνας δεν είναι λατρευτική αλλά αναφέρεται στο πρωτότυπο, η αγιογραφία σημείωσε μεγάλη πρόοδο.

        Έτσι στις πρώτες μορφές αγιογραφίας οι πιστοί στις κατακόμβες χρησιμοποιούσαν εικόνες ή σύμβολα από την φύση και την αγροτική ζωή, δίνοντας σε αυτές συμβολικό νόημα. Το πιο αγαπημένο από αυτά ήταν ο ιχθύς όπου τα γράμματα της λέξεως αυτής είναι τα αρχικά των λέξεων Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ καθώς το γεγονός ότι ζούσε στο νερό θύμιζε το βάπτισμα. Ο αμνός μία άλλη εικόνα η οποία συμβόλιζε τον Υιό του Θεού ο οποίος όπως είπε ο Πρόδρομος είναι «ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου». Ο καλός ποιμήν εικόνα εμπνευσμένη από τα λόγια του Κυρίου «Εγώ ειμί ο ποιμήν ο καλός» και η άμπελος σύμβολο της αληθινής αμπέλου του Ιησού Χριστού. Το Α και το Ω τα οποία αναφέρονται πάλι στον Κύριο όπου είναι «το Α και το Ω, αρχή και τέλος, ο πρώτος και ο έσχατος».

        Πολύ συχνά παρατηρούμε την παράσταση του Ορφέα που με τη λύρα του εξημερώνει τα θηρία. Συμβολίζει και αυτή τον Κύριο που με τη διδασκαλία του εξημερώνει τον άνθρωπο, εξαγριωμένο από την αμαρτία. Συναντάμε κι άλλα σύμβολα όπως η άγκυρα, σύμβολο της ελπίδος, ο άρτος, σύμβολο της Θ. Ευχαριστίας και η ελιά σύμβολο της αθανασίας και της ειρήνης. Το πλοίο που συμβολίζει την εκκλησία που ανάμεσα σε δυσκολίες οδεύει προς τον ουράνιο λιμένα. Πιο σπάνια συναντούμε το παγώνι ως σύμβολο της αθανασίας και τον φοίνικα, το μυθικό πουλί που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του ως σύμβολο της αναστάσεως. Στη πιο περίοπτη θέση είναι το σύμβολο του σταυρού που θυμίζει τη λυτρωτική θυσία του Κυρίου.

        Εκτός από τα σύμβολα παρατηρούμε και εικόνες από την Παλαιά Διαθήκη όπως την κιβωτό του Νώε που συμβολίζει την σωτηρία μέσω του Βαπτίσματος, την θυσία του Ισαάκ ως προεικόνιση της θυσίας του Κυρίου και την ιστορία του Ιωνά ως προεικόνιση της ταφής και της αναστάσεως του Κυρίου. Επίσης παρατηρούμε τη πώληση του Ιωσήφ από τους αδερφούς του που συμβολίζει τη προδοσία του Κυρίου από τον Ιούδα, την προσκύνηση των Μάγων ως σύμβολο της επιστροφής των εθνών στο Χριστό και της ανάσταση του Λαζάρου ως προμήνυμα της ανάστασης των νεκρών.

Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Δεκέμβριος 2010)

             Στην τέχνη της ναοδομίας συναντάμε στοιχεία που στις μέρες μας έχουν αρχίσει να χάνουν την σημασία τους. Γνωρίζουμε ότι ο χριστιανικός ναός διαιρείται σε τρία μέρη, το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό ή αλλιώς Άγιο Βήμα. Ο διαχωρισμός αυτός αντιστοιχεί στις διάφορες τάξεις των χριστιανών καθώς παρατηρούμε ότι ο χώρος του νάρθηκα ήταν ο τόπος των κατηχουμένων, του κυρίου ναού για τους πιστούς και το Ιερό για τον κλήρο.

Ο Νάρθηκας ή πρόναος είναι χτισμένος στα δυτικά του ναού και επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρείς θύρες, εκ των οποίων η μεσαία που οδηγεί στο κεντρικό κλίτος ονομάζεται βασιλική. Κατά την αρχαιότητα στεκόταν εκεί οι κατηχούμενοι ενώ αργότερα καταργήθηκε τελείως. Σήμερα στο νάρθηκα υπάρχουν τα προσκυνητάρια, το παγκάρι και τα μανουάλια. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές υπήρχε το αίθριον, μια τετράγωνη αυλή περιτριγυρισμένη με στοές ενώ από τον θ΄αι. όπου άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι  καμπάνες, χτίστηκαν τα κωδωνοστάσια.

Το μεγαλύτερο μέρος του ναού είναι αυτό του κυρίως ναού. Εκεί βρίσκεται ο Σολέας όπου είναι το τμήμα κοντά στο Ιερό και συνήθως είναι υπερυψωμένο καθώς χωρίζεται με κάγκελα από τον υπόλοιπο χώρο. Ο δεσποτικός θρόνος σήμερα βρίσκεται στο δεξιό μέρος του κυρίως ναού. Παλιότερα βρισκόταν πίσω από την Αγία Τράπεζα αλλά μετά την επικράτηση του υψηλού τέμπλου που κρύβει τη θέα του Ιερού από το λαό, μεταφέρθηκε στην σημερινή του θέση. Ο άμβων είναι το βήμα όπου διαβάζεται το ευαγγέλιο και γίνεται το κήρυγμα. Στους αρχαίους ναούς ο άμβων ήταν στο κέντρο του ναού και είχε δύο σκάλες, μία προς τα ανατολικά και μία προς τα δυτικά. Εκεί έψελναν οι ψάλτες και διαβάζονταν τα αυτοκρατορικά διαγγέλματα. Σήμερα βρίσκεται στο αριστερό μέρος του κυρίως ναού συνήθως υπερυψωμένος σε μια κολώνα της αριστερής κιονοστοιχίας.

Τα αναλόγια δημιουργήθηκαν μετά την κατάργηση του άμβωνα από το κέντρο του κυρίως ναού. Η αντιφωνική ψαλμωδία δημιούργησε δύο χορούς, έναν από τα δεξιά και έναν από τα αριστερά. Τα στασίδια είναι ξύλινα καθίσματα και είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε ο πιστός να κάθεται και να στέκεται όρθιος για να ακουμπάει στους αγκώνες. Παλιότερα ο χώρος του κυρίως ναού ήταν γεμάτος με ξύλινα στασίδια. Ο γυναικωνίτης είναι το μέρος του ναού όπου στέκονται οι γυναίκες πάνω από τον νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη, γι’ αυτό λέγεται και υπερώον.

Το τέμπλο ή εικονοστάσιο είναι το διάφραγμα που χωρίζει το Ιερό από το κυρίως ναό. Στους αρχαίους ναούς ήταν χαμηλότερο και λεγόταν δρύφακτα ή στηθαίον. Σήμερα πολλές φορές φθάνει μέχρι την οροφή και έχει τρείς πύλες εκ των οποίων ονομάζεται Ωραία πύλη. Η Ωραία πύλη κλείνει στο κάτω μέρος με χαμηλές θυρίδες που ονομάζονται βημόθυρα και συνήθως εκεί εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στο πάνω μέρος υπάρχει μια συρόμενη πόρτα που ονομάζεται καταπέτασμα και εκεί εικονίζεται ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερεύς. Προς τα δεξιά της Ωραίας πύλης τοποθετούνται οι εικόνες του Χριστού και του Προδρόμου, ενώ από τα αριστερά οι εικόνες της Θεοτόκου και του Αγίου του ναού. Στις πλάγιες θύρες εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ ενώ πάνω από την Ωραία πύλη συνήθως εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος.      

Περισσότερα »