Μια σειρά άρθρων σε μόνιμη μηνιαία στήλη που δημοσιεύονται στην επίσημη εφημερίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Κερκύρας, "Κερκυραϊκή Αλήθεια".

Τετάρτη 8 Δεκεμβρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Δεκέμβριος 2010)

             Στην τέχνη της ναοδομίας συναντάμε στοιχεία που στις μέρες μας έχουν αρχίσει να χάνουν την σημασία τους. Γνωρίζουμε ότι ο χριστιανικός ναός διαιρείται σε τρία μέρη, το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό ή αλλιώς Άγιο Βήμα. Ο διαχωρισμός αυτός αντιστοιχεί στις διάφορες τάξεις των χριστιανών καθώς παρατηρούμε ότι ο χώρος του νάρθηκα ήταν ο τόπος των κατηχουμένων, του κυρίου ναού για τους πιστούς και το Ιερό για τον κλήρο.
Ο Νάρθηκας ή πρόναος είναι χτισμένος στα δυτικά του ναού και επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρείς θύρες, εκ των οποίων η μεσαία που οδηγεί στο κεντρικό κλίτος ονομάζεται βασιλική. Κατά την αρχαιότητα στεκόταν εκεί οι κατηχούμενοι ενώ αργότερα καταργήθηκε τελείως. Σήμερα στο νάρθηκα υπάρχουν τα προσκυνητάρια, το παγκάρι και τα μανουάλια. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές υπήρχε το αίθριον, μια τετράγωνη αυλή περιτριγυρισμένη με στοές ενώ από τον θ΄αι. όπου άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι  καμπάνες, χτίστηκαν τα κωδωνοστάσια.
Το μεγαλύτερο μέρος του ναού είναι αυτό του κυρίως ναού. Εκεί βρίσκεται ο Σολέας όπου είναι το τμήμα κοντά στο Ιερό και συνήθως είναι υπερυψωμένο καθώς χωρίζεται με κάγκελα από τον υπόλοιπο χώρο. Ο δεσποτικός θρόνος σήμερα βρίσκεται στο δεξιό μέρος του κυρίως ναού. Παλιότερα βρισκόταν πίσω από την Αγία Τράπεζα αλλά μετά την επικράτηση του υψηλού τέμπλου που κρύβει τη θέα του Ιερού από το λαό, μεταφέρθηκε στην σημερινή του θέση. Ο άμβων είναι το βήμα όπου διαβάζεται το ευαγγέλιο και γίνεται το κήρυγμα. Στους αρχαίους ναούς ο άμβων ήταν στο κέντρο του ναού και είχε δύο σκάλες, μία προς τα ανατολικά και μία προς τα δυτικά. Εκεί έψελναν οι ψάλτες και διαβάζονταν τα αυτοκρατορικά διαγγέλματα. Σήμερα βρίσκεται στο αριστερό μέρος του κυρίως ναού συνήθως υπερυψωμένος σε μια κολώνα της αριστερής κιονοστοιχίας.
Τα αναλόγια δημιουργήθηκαν μετά την κατάργηση του άμβωνα από το κέντρο του κυρίως ναού. Η αντιφωνική ψαλμωδία δημιούργησε δύο χορούς, έναν από τα δεξιά και έναν από τα αριστερά. Τα στασίδια είναι ξύλινα καθίσματα και είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε ο πιστός να κάθεται και να στέκεται όρθιος για να ακουμπάει στους αγκώνες. Παλιότερα ο χώρος του κυρίως ναού ήταν γεμάτος με ξύλινα στασίδια. Ο γυναικωνίτης είναι το μέρος του ναού όπου στέκονται οι γυναίκες πάνω από τον νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη, γι’ αυτό λέγεται και υπερώον.
Το τέμπλο ή εικονοστάσιο είναι το διάφραγμα που χωρίζει το Ιερό από το κυρίως ναό. Στους αρχαίους ναούς ήταν χαμηλότερο και λεγόταν δρύφακτα ή στηθαίον. Σήμερα πολλές φορές φθάνει μέχρι την οροφή και έχει τρείς πύλες εκ των οποίων ονομάζεται Ωραία πύλη. Η Ωραία πύλη κλείνει στο κάτω μέρος με χαμηλές θυρίδες που ονομάζονται βημόθυρα και συνήθως εκεί εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στο πάνω μέρος υπάρχει μια συρόμενη πόρτα που ονομάζεται καταπέτασμα και εκεί εικονίζεται ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερεύς. Προς τα δεξιά της Ωραίας πύλης τοποθετούνται οι εικόνες του Χριστού και του Προδρόμου, ενώ από τα αριστερά οι εικόνες της Θεοτόκου και του Αγίου του ναού. Στις πλάγιες θύρες εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ ενώ πάνω από την Ωραία πύλη συνήθως εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος.      
Περισσότερα »

Παρασκευή 5 Νοεμβρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Νοέμβριος 2010)

      Μέσα στην χριστιανική λατρεία υπάρχει έντονα η έννοια της τέχνης. Όπως υπάρχει η ψαλτική τέχνη, έτσι υπάρχει η τέχνη της αγιογραφίας και η τέχνη της ναοδομίας και αρχιτεκτονικής. Στη τελευταία συναντάμε τις ονομασίες και τις τεχνικές δομής του κτιρίου σύμφωνα με τις θεολογικές πατερικές διδαχές.
      Από τις αρχαιότερες ονομασίες για το τόπο λατρείας είναι η λέξη ναός όπου σημαίνει μεγαλοπρεπής κατοικία από το ρήμα ναίω που σημαίνει κατοικώ. Ενώ σε άλλες θρησκείες πιστεύεται ότι οι ναοί αποτελούν την αποκλειστική κατοικία του Θεού, στο χριστιανισμό ο ναός είναι ο χώρος που είναι έντονη η παρουσία του Θεού και ο πιο κατάλληλος τόπος λατρείας. Άλλη ονομασία είναι αυτή της εκκλησίας από την συνάθροιση στο ναό της Εκκλησίας του Θεού όπου έχει επικρατήσει μέχρι και σήμερα.
      Οι πρώτοι χριστιανοί συναθροίζονταν σε ιδιωτικές κατοικίες ενώ με το διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 αρχίζουν να χτίζονται ναοί παντού. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και η μητέρα του Ελένη πρωτοστάτησαν στην ανέγερση ναών όπως ο ναός του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, την Γεννήσεως στην Βηθλεέμ και της Αγίας Σοφίας, των Αγίων Αποστόλων και της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη. Οι διάδοχοι του συνέχισαν να ανεγείρουν ναούς ενώ πολλοί ειδωλολατρικοί ναοί μετατράπηκαν σε χριστιανικοί. Έτσι η ναοδομία αναπτύχθηκε και άρχισε να αποκτά συγκεκριμένες μορφές από τις οποίες οι πιο γνωστές είναι αυτή της βασιλικής, του περίκεντρου και του ναού με τρούλο.
      Πρώτος χρησιμοποιήθηκε ο ρυθμός της βασιλικής. Ήταν στενόμακρα ορθογώνια οικοδομήματα που διαχωρίζονταν εσωτερικά με κιονοστοιχίες σε δύο ή τρία μέρη (κλίτη). Μπροστά από την είσοδο υπήρχε μια περίστυλη αυλή το αίθριον ενώ στο πίσω μέρος το οικοδόμημα κατέληγε σε μια ημικυκλική κόγχη. Σε αυτό το ρυθμό χτίστηκαν οι παλαιοχριστιανικοί ναοί καθώς από τους ναούς που σώζονται ακέραιοι είναι ο ναός της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ (4ος αι.), της Παναγίας Αχειροποιήτου και του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη (5ος αι.). Παράλληλα χρησιμοποιήθηκε ο περίκεντρος ρυθμός ναού (rotonda) κυρίως στα βαπτιστήρια και τα μαρτύρια, τους ναούς που χτίζονταν πάνω στους τάφους μαρτύρων. Αυτά τα οικοδομήματα ήταν κυκλικά ή πολυγωνικά με θόλο καθώς δείγμα αυτού του ρυθμού είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στην Θεσσαλονίκη.
      Από τον συνδυασμό των δύο προηγούμενων ρυθμών προέκυψε ο ρυθμός βασιλικής με τρούλος. Ο ρυθμός πήρε μεγάλη διάδοση τον 6ο αι. με τελειότερη μορφή του τον περίφημο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Εξέλιξη αυτής της μορφής είναι ο ρυθμός του σταυροειδή με τρούλο ναού, ο λεγόμενος και βυζαντινός ρυθμός που κυριαρχεί στην βυζαντινή αρχιτεκτονική από τον 11ο αιώνα και μετά. Στο ρυθμό αυτό η στέγη διαμορφώνεται σε σχήμα σταυρού στο κέντρο του οποίου υψώνεται ο τρούλος στηριζόμενος σε τέσσερις κολώνες. Δείγματα αυτού του ρυθμού είναι ο ναός της Παναγίας στην Μονή του οσίου Λουκά, των Αγίων Θεοδώρων και της Καπνικαρέας στην Αθήνα, της Αγίας Αικατερίνης και των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη.
Περισσότερα »

Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 2010

"Άξιον εστίν..." από τον Γέρων Δανιήλ

Μια ενδιαφέρουσα ηχογράφηση του Γέροντα Δανιήλ από τα Κατουνάκια του Αγίου Όρους σε κείμενο του Θ. Γεωργιάδου! Το κείμενο είναι στον σπάνιο Ήχο πλ. του Δ' χρωματικό ενώ τόσο αυτό όσο και η ηχογράφηση προέρχεται από τον Γιώργο Ε. Κωνσταντίνου. Καλή ακρόαση...


 

Για την ηχογράφηση πατήστε εδώ:

Άξιον Εστίν (πλ. Δ χρωματικός)- Γέρων Δανιήλ

Για το κείμενο πατήστε πιο κάτω:

Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Οκτώβριος 2010)

         Σε συνέχεια του προηγούμενου άρθρου, βλέπουμε ότι η χριστιανική λατρεία παίρνει μια πρώτη οργανωμένη μορφή μόλις τον 5ο αιώνα. Σε συνδυασμό με την κατάπαυση των διωγμών από τον Μ. Κωνσταντίνο, χτίζονται μεγάλοι ναοί και καταργείται το μέχρι τώρα αυτοσχεδιαστικό στοιχείο της θείας λατρείας. Δημιουργούνται τύποι λατρείας οι οποίοι έχουν διαφορές μεταξύ τους μόνο για λόγους γεωγραφικούς. Αυτή την εποχή πρωτοεμφανίζονται οι εορτές των Χριστουγέννων, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η Ανάληψις, η Ύψωσις του Σταυρού κ.α.
Σημαντικό στοιχείο είναι ότι για την καταπολέμηση των αιρέσεων, μπαίνει στην ακολουθία της Θείας Λειτουργίας το Σύμβολο της Πίστεως ενώ προς αντίδραση στους αιρετικούς που χρησιμοποιούσαν έντεχνη μουσική, πήγες αναφέρουν ότι και η εκκλησία εισήγαγε στη λατρεία το έντεχνο άσμα. Το δεύτερο στοιχείο, αυτό δηλαδή της εισαγωγής της έντεχνης μουσικής στη λατρεία, θεωρείται η απαρχή αυτό που ονομάζουμε σήμερα βυζαντινή μουσική. Δίνεται μια ώθηση στην καλλιέργεια της υμνολογίας καθώς εμφανίζονται εξαιρετικοί υμνωδοί όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός. 
Έτσι εκτός από την λατρεία και την μουσική της, μεταβολές παρατηρούνται στο τρόπο της νηστείας αφού μεγαλώνει σε επτά εβδομάδες πριν το Πάσχα και θεσπίζονται νέες νηστείες πριν την εορτή των Αγίων Αποστόλων, την Μεταμόρφωση και την Κοίμηση της Θεοτόκου. Αυτή την εποχή επικράτησε το βάπτισμα των νηπίων ενώ η φανερή εξομολόγηση αντικαταστάθηκε από την μυστική στον «πρεσβύτερο της μετανοίας» για λόγους προσέλευσης στο μυστήριο της εξομολογήσεως.
Η θεία λατρεία στην Ορθόδοξη εκκλησία παίρνει την οριστική της μορφή τον 9ο αιώνα. Νέες εορτές προστίθενται, οι νηστείες επεκτείνονται δίνοντας έτσι μια ώθηση στην υμνογραφία καθώς βρισκόμαστε σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε βυζαντινή αυτοκρατορία. Αυτή την εποχή, αξιοσημείωτο είναι ότι το μοναχικό τυπικό επικράτησε έναντι του ενοριακού. Βλέπουμε ότι είχαν δημιουργηθεί δύο τυπικά με κοινά στοιχεία και διαφορές μεταξύ τους, το κοσμικό ή ασματικό τυπικό και το μοναχικό που είχε διαμορφωθεί στην μονή του Αγίου Σάββα και γι’αυτό ονομάζεται Ιεροσολυμιτικό ή Τυπικό του Αγίου Σάββα. Φαίνεται ότι η επιρροή των μοναχών ήταν μεγάλη καθώς υπήρχε από την μεριά των λαϊκών μεγάλος σεβασμός ώστε να επικρατήσει στις ενορίες το μοναχικό τυπικό. 
 Στην Τουρκοκρατία η θεία λατρεία παρουσίασε παρακμή καθώς οι λιτανείες και οι κωδωνοκρουσίες καταργήθηκαν ενώ οι μεγαλοπρεπείς ναοί καταλήφθηκαν από τους Τούρκους. Το κήρυγμα ήταν σπάνιο καθώς δεν υπήρχαν μορφωμένοι κληρικοί ενώ οι ακολουθίες τελούνταν την νύχτα σε μικρούς και ταπεινούς ναούς. Η υμνογραφία είναι ανύπαρκτη καθώς η ανάγκη για αυτή δεν υπάρχει ενώ παρατηρούμε τη σύντμηση στις ακολουθίες λόγω χρόνου. Η θεία λατρεία αρχίζει να εξυψώνεται μόλις τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας και η ανάγκη τόσο για κήρυγμα από μορφωμένους κληρικούς όσο και από υμνογραφική παραγωγή είναι μεγάλη. Αρχίζει να καλλιεργείται η ιδέα ότι ο άνθρωπος θεωρεί απαραίτητη τη μουσική, ή ακόμα καλύτερα την ψαλτική και την υμνογραφία, μέσα στην εκκλησία στα πλαίσια της λατρείας του προς το Θεό. 
Περισσότερα »

Κυριακή 12 Σεπτεμβρίου 2010

Ανοιξαντάρια Ιωάννη Κουκουζέλη

      Τα ανοιξαντάρια προέρχονται από την ακολουθία του εσπερινού και πιο συγκεκριμένα από τον προιμιακό ψαλμό. Συνήθως ψέλνονται σε πανηγύρεις και αρχιερατικές χοροστασίες.
    Τα συγκεκριμένα που ακολουθούν είναι μια σύντμηση του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος των αργών ανοιξανταρίων του Μαΐστωρος Ιωάννου Κουκουζέλη. Σήμερα ψάλλονται ως επί το πλείστον στο Άγιο Όρος και σε μονές του ελλάδικού χώρου.Η ηχογράφηση προέρχεται απο την πανύγηρη της Ιεράς μονής Υ.Θ. Πλατυτέρας στην Κέρκυρα φέτος τον δεκαπενταύγουστο. Τα του δεξιού χορού ψέλνουν ο Γεώργιος Κωνσταντίνου με τον π. Συμεών και τα του αριστερού χορού ο γέροντας της μονής π. Τιμόθεος με τον Παντελή Ζαφείρη.

Πατήστε για την ηχογράφηση εδώ:

Ανοιξαντάρια Ι. Κουκουζέλη

Πατήστε πάνω στην εικόνα για το κείμενο:

Περισσότερα »

Τετάρτη 1 Σεπτεμβρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Σεπτέμβριος 2010)


H χριστιανική λατρεία δημιουργήθηκε από τα αποστολικά χρόνια. Οι απόστολοι και οι πρώτοι χριστιανοί εξακολουθούσαν να συμμετέχουν στην ιουδαϊκή λατρεία στις συναγωγές. Σύμφωνα με την εντολή του Κυρίου, οι χριστιανοί έπρεπε να τελούν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και να βαφτίζουν τους εισερχομένους στην εκκλησία. Έτσι το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας τελούνταν σε ιδιωτικά σπίτια και ήταν συνδεδεμένο με κοινά δείπνα, τις λεγόμενες Αγάπες, που άρχιζαν με προσευχή και υπήρχε διδασκαλία από τους αποστόλους ή άλλα κατάλληλα πρόσωπα.
Σε αυτά τα δείπνα ψάλλονταν ύμνοι, μερικοί από τους οποίους διασώθηκαν στην Καινή Διαθήκη και πιο συγκεκριμένα στις επιστολές των αποστόλων και την Αποκάλυψη του Ιωάννου. Οι λατρευτικές συνάξεις στην αρχή γίνονταν κάθε μέρα ενώ αργότερα μόνο κάθε Κυριακή όπου καθιερώθηκε ως ημέρα της Αναστάσεως του Κυρίου και ημέρα αργίας και λατρείας του Θεού αντί του Σαββάτου. Εκείνη την εποχή καθιερώθηκε και η νηστεία της Τετάρτης ως ημέρα προδοσίας του Κυρίου και της Παρασκευής ως ημέρα του σταυρικού θανάτου του Κυρίου. Το μυστήριο του Βαπτίσματος τελούνταν όπου υπήρχε νερό και κατά προτίμηση τρεχούμενο καθώς οι βαπτιζόμενοι περνούσαν από το στάδιο της κατηχήσεως όπου διδάσκονταν τις δογματικές και ηθικές αλήθειες της πίστεως. Σε εκείνη την εποχή βλέπουμε από τις Επιστολές ότι καθιερώθηκε το μυστήριο του Ευχελαίου και η δημόσια εξομολόγηση των αμαρτιών.
Ακόμα και την εποχή των διωγμών οι χριστιανοί δεν είχαν μόνιμοι τόποι λατρείας αφού μόλις τον 3ο αιώνα άρχιζαν να χτίζουν ναούς. Αυτοί οι ναοί καταστρέφονταν από τους ειδωλολάτρες σε κάθε νέο διωγμό και έτσι οι χριστιανοί αναγκάζονταν να καταφεύγουν για τις λατρευτικές ανάγκες σε σπήλαια, δάση και σε υπόγεια κοιμητήρια, τις περίφημες κατακόμβες. Αυτή την εποχή η Θεία Ευχαριστία διαχωρίστηκε από τις Αγάπες και τελούταν αυτόνομα κάθε Κυριακή. Ο Άγιος Ιουστίνος στην Α΄ Απολογία του αναφέρει την σειρά που ακολουθούσαν οι πιστοί σε αυτές τις λατρευτικές συνάξεις. Ξεκινούσαν με την ανάγνωση περικοπών από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, ακολουθούσε διδαχή, ή κατά το κοινώς λεγόμενο σήμερα κήρυγμα, από τον λειτουργό. Στην συνέχεια υπήρχε ομαδική προσευχή και προσφορά άρτου και οίνου με νερό και καθαγιασμό τους από τον προεστώτα ενώ τέλος υπήρχε η Μετάληψις των καθαγιασμένων δώρων. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η αναφορά είναι μια πρώτη μορφή τυπικού για την λατρευτική ζωή της εκκλησίας μας.
Στην ανάγνωση δεν υπήρχαν συγκεκριμένες περικοπές και οι ευχές του λειτουργού ήταν ελεύθερες χωρίς συγκεκριμένο κείμενο. Αργότερα οι χριστιανικοί ύμνοι πολλαπλασιάστηκαν και ο τρόπος της ψαλμωδίας ήταν απλός και επικρατούσε το «υποψάλλειν» ή «υπακούειν», δηλαδή έψαλλε ένας και οι άλλοι συνόδευαν με χαμηλότερη φωνή το μέλος ή επανέλαβαν τις τελευταίες λέξεις ενώ πολύ αργότερα εισήχθη η αντιφωνική ψαλμωδία. Καθιερώνεται η εορτή των Θεοφανίων, όπου εορτάζεται η Γέννηση και η Βάπτιση του Κυρίου μαζί. Μαζί με αυτή την εορτή και την εορτή της Πεντηκοστής και του Πάσχα, γίνονται ομαδικές βαπτίσεις κατηχουμένων ενώ εμφανίζεται και η νηστεία του Πάσχα χωρίς ακόμα συγκεκριμένη διάρκεια.        
Περισσότερα »

Τρίτη 24 Αυγούστου 2010

Οκτάηχο δοξαστικό εσπερινού "Θεαρχίω νεύματι" Πέτρου Λαμπαδαρίου

     Ο μήνας Αύγουστος είναι αφιερωμένος στην Παναγία όπου πανηγυρίζουν αναρίθμητοι ναοί μικροί και μεγάλοι σε όλη την Ελλάδα και όπου υπάρχει ελληνισμός. Την 15η Αυγούστου που εορτάζεται η Κοίμηση της, οι πατέρες της εκκλησίας μας για να προσδώσουν το χαρμόσυνο χαρακτήρα της εορτής αποφάσισαν το δοξαστικό των στιχηρών του εσπερινού να ψέλνεται και στους οκτώ ήχους που υπάρχουν στην βυζαντινή μουσική. Το αποτέλεσμα είναι μοναδικό αφού η μουσική επένδυση εκφράζει το κείμενο αναδύοντας την θεολογική του ερμηνεία.
     Παρακάτω σας παραθέτω  το δοξαστικό από το Δοξαστάριο του Πέτρου Λαμπαδαρίου και την σπάνια ηχογράφηση από την φετινή πανήγυρη του 2010 της Ιεράς Μονής Υ.Θ. Πλατυτέρας στη Κέρκυρα. Τα του δεξιού χορού ψέλνει ο Γιώργος Κωνσταντίνου με τον π. Συμεών και τα του αριστερού χορού ο Παντελής Ζαφείρης με τις ευλογίες του γέροντα της Μονής π. Τιμοθέου. Στα τεχνικά χαρακτηριστικά αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ το δοξαστικό αρχίζει από τον Α΄ ήχο με βάση τον φθόγγο ΠΑ, η βάση που πάρθηκε στη συγκεκριμένη εκτέλεση  είναι ο φθόγγος  ΚΕ χάριν της παλιάς βάσης του Α΄ ήχου.

Για να ακούσετε την ηχογράφηση πατήστε εδώ:


και να δείτε το κείμενο πατήστε:




Περισσότερα »

Τετάρτη 4 Αυγούστου 2010

Το Ψαλτήριον (Αύγουστος 2010)

         Στο ψαλτήρι υπάρχουν σε χρήση βιβλία που καταλαμβάνουν την δική τους θέση όλο το χρόνο. Δημιουργήθηκαν για την ενίσχυση του πιστού στη προσευχή και έχουν καθαρά βοηθητικό χαρακτήρα. Αυτά τα λειτουργικά βιβλία χρησιμοποιούνται κυρίως στο λατρευτικό χώρο του ναού την ώρα των ακολουθιών.
        Η Παρακλητική περιέχει την εβδομαδιαία ακολουθία στους οκτώ ήχους της Βυζαντινής μουσικής και αρχίζει από το Σάββατο το βράδυ και τελειώνει το επόμενο Σάββατο το πρωί για κάθε ήχο. Αυτό συμβαίνει γιατί η εκκλησία μας ακολουθεί το σύστημα του νυχθημέρου όπου η εορτή της επομένης αρχίζει από τον εσπερινό της προηγούμενης. Επίσης υπάρχουν τα 12 Μηναία, ένα για κάθε μήνα, όπου βρίσκουμε τις ακολουθίες των αγίων όλου του χρόνου.
        Το Τριώδιον περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο το πρωί ενώ το Πεντηκοστάριον περιέχει τις ακολουθίες από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Υπάρχουν βιβλία όπως το Αρχιερατικόν, το Ιερατικόν και το Διακονικόν για χρήση από τον Επίσκοπο, τον Ιερέα και τον Διάκονο αντίστοιχα καθώς και το Μέγα και Μικρόν Ευχολόγιον όπου περιέχει Μυστήρια και ευχές που διαβάζουν οι ιερείς κατά περιπτώσεις. Στο Μέγα Ωρολόγιον βρίσκουμε όλες τις ακολουθίες του νυχθημέρου, τα απολυτίκια των αγίων και των εορτών και διάφορες προσευχές ενώ στο Τυπικόν περιγράφεται με λεπτομέρειες η διάταξη και η τέλεση των ακολουθιών.
       Σημαντικό βιβλίο για την εκκλησία μας είναι το Ψαλτήριον όπου περιλαμβάνει τους 150 ψαλμούς του προφήτη Δαυίδ και είναι χωρισμένο σε 20 Καθίσματα καθώς στα μοναστήρια ο κύκλος του Ψαλτηρίου είναι εβδομαδιαίος. Το Θεοτοκάριον περιέχει ύμνους και κανόνες προς την Παναγία μας ενώ ο Μέγας Συναξαριστής αποτελείται από πολλούς τόμους και περιέχει αναλυτικά τους βίους των Αγίων και σχετικούς Πατερικούς λόγους για την κάθε ημέρα ολόκληρου του έτους.
        Κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας χρησιμοποιούμε το βιβλίο με τον αντίστοιχο τίτλο το οποίο περιλαμβάνει τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας, οι οποίες βρίσκονται και στο Τριώδιο. Σπάνια βρίσκουμε τα βιβλία Συνέκδημος και Σύνοψις τα οποία περιέχουν ότι το Ωρολόγιο και η Παρακλητική καθώς είναι απαραίτητα για την προσευχή του κάθε πιστού στις ακολουθίες μέσα στο ναό. Για την εξυπηρέτηση των Λειτουργών και των ψαλτών υπάρχει επίσης το καθιερωμένο τα τελευταία χρόνια μικρό βιβλίο με τίτλο Το εγκόλπιο του Αναγνώστου και το ετήσιο Τυπικόν τα οποία περιέχουν την διάταξη όλων των ακολουθιών όλου του έτους. Το ετήσιο Τυπικόν αντικατέστησε το Μέγα Τυπικόν το οποίο αναφερόταν σε όλες τις τυπικές διατάξεις και εξαιρέσεις των ακολουθιών όλου του χρόνου.
        Στις μέρες μας κυκλοφορούν και μικρότερα βιβλία τα οποία περιέχουν μέρος των παραπάνω βιβλίων όπως είναι η Θεία Λειτουργία, Ακολουθία των Χαιρετισμών, Ακολουθία της Παρακλήσεως, της Θείας Μεταλήψεως, του Αποδείπνου και άλλων ακολουθιών που σκοπό έχουν να εξυπηρετούν καλύτερα τους πιστούς λόγω του μεγέθους τους.
Περισσότερα »

Δευτέρα 5 Ιουλίου 2010

Το Ψαλτήριον (Ιούλιος 2010)

       Η έννοια της λατρείας έχει κυρίαρχο ρόλο μέσα στο ναό και κυρίως στις ακολουθίες που υπάρχουν στην εκκλησία μας. Για την ενίσχυση του πιστού στην λατρεία και τη προσευχή, δημιουργήθηκαν ιερά βιβλία για τις ακολουθίες που καταλαμβάνουν πολλές ώρες από τη καθημερινότητα μας. Αυτά τα βιβλία της εκκλησίας μας τα χρησιμοποιούμε μέσα στο ναό κυρίως στο ψαλτήρι, είτε για να ψάλλουμε είτε απλά για απαγγελία.
      Η Αγία Γραφή χωρίζεται σε δύο μεγάλα μέρη, στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Η Παλαιά Διαθήκη αποτελείται από 49 βιβλία (Γένεσις, Έξοδος, Λευϊτικόν, Αριθμοί, Δευτερονόμιον, Ιησούς του Ναυή, Κριταί, Ρούθ, Α-Β-Γ-Δ Βασιλειών, Α-Β Παραλειπομένων, Α-Β Έσδρας, Νεεμίας, Τωβίτ, Ιουδίθ, Εσθήρ, Α-Β-Γ Μακκαβαίων, Ψαλμοί, Ιώβ, Παροιμίαι, Εκκλησιαστής, Άσμα Ασμάτων, Σοφία Σολομώντος, Σοφία Σειράχ, Ωσηέ, Αμώς, Μιχαίας, Ιωήλ, Οβδιού, Ιωνάς, Ναούμ, Αββακού, Σοφονίας, Αγγαίος, Ζαχαρίας, Μαλαχίας, Ησαϊας, Ιερεμίας, Επιστολή Ιερεμίου, Βαρούχ, Θρήνοι Ιερεμίου, Ιεζεκιήλ, Δανιήλ). Σε αυτά τα κείμενα περιγράφεται η προετοιμασία για τη σωτηρία του ανθρώπου μέσω του Ισραήλ και τα χρησιμοποιούμε για ανάγνωση και απαγγελία στις λεγόμενες προφητείες.
     Η Καινή Διαθήκη αποτελείται από 27 βιβλία (τα 4 Ευαγγέλια: Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά, Ιωάννου, οι Πράξεις των Αποστόλων, οι 14 Επιστολές του Αποστόλου Παύλου: Προς Ρωμαίους, Α’-Β’ Προς Κορινθίους, Προς Γαλάτας, Προς Εφεσίους, Προς Φιλιππισίους, Προς Κολασσαείς, Α’-Β’ Προς Θεσσαλονικείς, Α’-Β’ Προς Τιμόθεον, Προς Τίτον, Προς Φιλήμονα, Προς Εβραίους, οι 4 Καθολικές επιστολές: Α’-Β’ Πέτρου, Α’-Β’-Γ’ Ιωάννου, Ιούδα, Αποκάλυψη Ιωάννου). Τόσο η Καινή όσο και η Παλαιά Διαθήκη, μαζί με την Ιερά Παράδοση, είναι η βάση και ο στύλος της εκκλησίας ενώ στα κείμενα της Καινής Διαθήκης παρουσιάζεται η ζωή και το έργο του Χριστού και παραδίδεται σε εμάς ολόκληρη η διδασκαλία.
     Από τη Καινή Διαθήκη στην εκκλησία έχουμε δύο λειτουργικά βιβλία σε συχνή χρήση, σχεδόν καθημερινή. Αυτά είναι το Ιερό Ευαγγέλιο και ο Απόστολος. Το Ιερό Ευαγγέλιο περιέχει τα τέσσερα Ευαγγέλια και βρίσκεται πάντα πάνω στην Αγία Τράπεζα. Από την μια πλευρά απεικονίζεται περίτεχνα η Ανάσταση ενώ από την άλλη πλευρά η Σταύρωση του Χριστού. Από τον εσπερινό του Σαββάτου ως τη Κυριακή πριν τον εσπερινό καθώς και την αναστάσιμη περίοδο, από το Πάσχα μέχρι την Ανάληψη, προβάλλεται η πλευρά με την απεικόνιση της Ανάστασης ενώ τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου η πλευρά με τη Σταύρωση. Περιέχει τις περικοπές από τα 11 Εωθινά Ευαγγέλια που διαβάζονται από τον ιερέα στην ακολουθία του Όρθρου κάθε Κυριακή και έχουν αναστάσιμο χαρακτήρα. Επίσης περιέχει όλες τις ευαγγελικές περικοπές όλου του χρόνου, όλων των ακολουθιών και των Μυστηρίων της εκκλησίας.
     Ο Απόστολος είναι ένα βιβλίο το οποίο περιέχει τις Πράξεις και τις Επιστολές των Αποστόλων. Διαβάζονται από τον Αναγνώστη καθώς βρίσκεται τοποθετημένος στο κέντρο του ναού στραμμένος προς την ανατολή και το Ιερό Βήμα. Η θέση του Αποστολικού αναγνώσματος είναι στην ακολουθία της Θείας Λειτουργίας πριν από την ανάγνωση του Ιερού Ευαγγελίου. Σημαντικό επίσης είναι ότι σε κάθε Θεία Λειτουργία διαβάζονται περικοπές από κάποια επιστολή ενώ κατά τη περίοδο του Πεντηκοσταρίου από τις Πράξεις των Αποστόλων.
Περισσότερα »

Τρίτη 22 Ιουνίου 2010

Δοξολογία (πλ.Β΄) - Γ.Βιολάκη

       Ο Γεώργιος Βιολάκης γεννήθηκε στη Σίφνο και διέπρεψε ως Πρωτοψάλτης της Μεγάλης Εκκλησίας. Την περίοδο 1843-1875 έψαλλε αρχικά ως λαμπαδάριος και κατόπιν ως Πρωτοψάλτης στον Ι.Ν. Αγίου Ιωάννου στο Γαλατά της Κωνσταντινούπολης. Είχε καθοδηγητή τον Θεόδωρο Φωκαέα ο οποίος αναφέρει στην Ανθολογία του τον Γεώργιο τον Σίφνιο (Βιολάκη) και συμπεριλαμβάνει οκτάηχο μάθημα του επί του απολυτίκιου των Τριών Ιεραρχών.
     Από το 1875 ως το 1905 ψέλνει ως Πρωτοψάλτης στο Πατριαρχείο επί πατριαρχείας Ιωακείμ του Β΄. Δίδαξε μουσική για έξι χρόνια στη θεολογική σχολή της Χάλκης και στην Πατριαρχική μουσική σχολή για μικρό διάστημα. Συμμετείχε στην Μουσική επιτροπή του 1881 η οποία καθόρισε τα μουσικά διαστήματα και θεωρητικά ζητήματα τα οποία ισχύουν μέχρι σήμερα. Τεράστια η συμβολή του γράφοντας το “Τυπικό” το οποίο ισχύει μέχρι σήμερα ως τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, βασιζόμενο στο τυπικό του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου. Έχοντας ως αρχή ότι οι παλιές συνθέσεις επαρκούν, συνέθεσε ελάχιστα μαθήματα, μεταξύ των οποίων και δύο δοξολογίες.
      Παραθέτω την μία από τις δύο σε ήχο πλάγιο του Δευτέρου σε καταγραφή του Χρήστου Τσακίρογλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σπάνια ηχογράφηση που ακολουθεί είναι από τον Ι.Ν. Αποστόλου Ανδρέου στην Πάτρα, την Κυριακή του Θωμά το 2006. Ψέλνουν τα του δεξιού χορού η χορωδία “Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης” υπό την διεύθυνση του κ. Αχιλλέα Χαλδαιάκη, και τα του αριστερού χορού η πανεπιστημιακή βυζαντινή χορωδία Θεσσαλονίκης υπό την διεύθυνση του κ. Αντώνη Αλυγιζάκη. Η ηχογράφηση προέρχεται από το προσωπικό μου αρχείο και είναι ολόκληρη η στιχολογία.


Για την ηχογράφηση πατήστε:




και δείτε το κείμενο:


Περισσότερα »

Τρίτη 8 Ιουνίου 2010

Το Ψαλτήριον (Ιούνιος 2010)

      Η ψαλτική τέχνη στηρίζεται στη προφορική παράδοση σε ένα μεγάλο βαθμό αφού δεν υπάρχουν έγγραφες πηγές. Στις ακολουθίες και στο τυπικό τους βλέπουμε ότι υπάρχουν διαφορές από μια παλιότερη χρονική περίοδο σε σχέση με το σήμερα. Η εκκλησιαστική τάξη είναι αλλοιωμένη από περιοχή σε περιοχή καθώς ο ψάλτης μεταφέρει την τέχνη του μέσα στο πέρασμα του χρόνου από τον δάσκαλό του ενώ την αποδίδει στον μαθητή του. Σε αυτές τις περιπτώσεις απαιτείται ο σεβασμός στη έννοια της παράδοσης αλλά οφείλουμε να γνωρίζουμε και να υποστηρίζουμε την ορθή τάξη των πραγμάτων. Δεν γίνεται λόγος για τις αλλαγές στην εκκλησιαστική τάξη που αφορούν λειτουργικούς λόγους των ακολουθιών, αλλά για ανούσιες αλλαγές μικρές ή μεγάλες που κυρίως γίνονται για λόγους αισθητικούς του καθενός που σχετίζεται με αυτή την εκκλησιαστική τάξη.
      Στη πατριαρχική τάξη, που ισχύει ως τις μέρες μας, βλέπουμε ότι τηρείται κατά το δυνατόν το τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (ΜτΧ). Στο πατριαρχικό ναό οι δυο χοροί αποτελούνται από τους άρχοντες πρωτοψάλτη και λαμπαδάριο, τους δομέστικους και άλλους βοηθούς. Σε θέματα λειτουργικής τάξης φαίνεται ότι η παράδοση συμβαδίζει με το τυπικό καθώς αποφεύγονται φαινόμενα μουσικής σύγχυσης. Πιο συγκεκριμένα, οι πατριαρχικοί χοροί στις αιτήσεις «απαντούν» εναλλάξ με τις παρακλήσεις των «Κύριε ελέησον» και «Παράσχου Κύριε». Αυτές οι παρακλητικές ευχές λέγονται κοφτά και λιτά χωρίς ιδιαίτερο μουσικό και μελισματικό ενδιαφέρον ενώ ο διάκονος στις αιτήσεις ακολουθεί την ίδια λογική δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στο θεολογικό κείμενο και το νόημα που το διέπει. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ότι στην αίτηση «Της Παναγίας Αχράντου…» δεν ψέλνουν το «Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς» καθώς προκαλεί σύγχυση ακουστική εκείνη την ώρα και αποτελεί υπερβολή για την συγκεκριμένη αίτηση. Στην ελληνική εκκλησία και στο Άγιο Όρος έχει επικρατήσει το αντίθετο, δηλαδή να ψέλνεται το «Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς», χωρίς να σημαίνει ότι δεν είναι ορθό αφού ακολουθεί την παράδοση της τοπικής εκκλησίας.
      Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την αίτηση «Αντιλαβού σώσον, ελέησον…» όπου στα πατριαρχικά αναλόγια ψέλνεται το «Κύριε ελέησον» ως συνέχεια των προηγούμενων αιτήσεων. Στην ελλαδική εκκλησία στην ίδια ακριβώς αίτηση ψέλνεται το «Αμήν» χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο. Εδώ όμως τίθεται θέμα ορθότητας καθώς αποτελεί εξ ολοκλήρου θεολογικό ζήτημα αφού το «Αμήν» λειτουργεί ως επισφραγιστική ευχή σε όλες τις περιπτώσεις που το συναντούμε μέσα στην λειτουργική τάξη των ακολουθιών. Στην συγκεκριμένη αίτηση δεν χρειάζεται επισφράγιση καθώς είναι επίκτητη η ανάγκη του ελέους σύμφωνα με το θεολογικό νόημα της αίτησης. Έτσι συναντάμε μια διόρθωση στη ελληνική εκκλησιαστική παράδοση στις μέρες καθώς δεν αποτελεί νεωτερισμό αλλά ορθότητα σύμφωνα με το θεολογικό νόημα. Τα συγκεκριμένα ζητήματα φαίνονται μικρής σημασίας αλλά αποτελούν κρίκους μιας αλυσίδας που κρατά αναλλοίωτη τη ψαλτική τέχνη στο πέρασμα του χρόνου ως φορέα της εκκλησιαστικής παράδοσης.
Περισσότερα »

Πέμπτη 6 Μαΐου 2010

Το Ψαλτήριον (Μάιος 2010)


Εκφραστής του Νεοελληνικού διαφωτισμού (1770-1820) υπήρξε ο Ευγένιος Βούλγαρης. Από τη μελέτη των πηγών συμπεραίνουμε ότι ακολουθούσε την «εκσυγχρονιστική σχολή» σκέψης της εποχής του, που είναι επηρεασμένη από τον ευρωπαϊκό Κλασικισμό και Διαφωτισμό. Γεννημένος στην Κέρκυρα, διευθυντής της Αθωνιάδας εκκλησιαστικής ακαδημίας στο Άγιο Όρος και επίσκοπος στο πατριαρχείο της Ρωσίας. Ανάμεσα στα έργα του, κυρίως φιλοσοφικά, διακρίνουμε μια πραγματεία του περί μουσικής, αναφερόμενος κυρίως στη θέση της μουσικής μέσα στο ναό την ώρα της λατρείας.
Αυτή η πραγματεία γράφτηκε στα 1775 αλλά εκδόθηκε στη Τεργέστη το 1868. Πηγές έμπνευσης του Ευγένιου Βούλγαρη για αυτό το κείμενο του είναι κυρίως αρχαιοελληνικές και ευρωπαϊκές ενώ επικεντρώνει τη μελέτη του στη χάρη, τη δύναμη, τη χρήση και την ωφέλεια της μουσικής. Έτσι στο κατά πόσο η μουσική  προάγει τα ήθη των ανθρώπων, ο Ευγένιος τονίζει ότι όλα τα είδη της μουσικής είναι χρήσιμα για τον άνθρωπο στη σωστή χρονική στιγμή και αναλογία. Απλά ο καθένας μας πρέπει να κάνει τη σωστή επιλογή των καλών και ωφέλιμων μελωδιών από τις απορριπτέες και άχρηστες μελωδίες. Ως νεωτεριστής, αναφέρει ότι η σύγχρονη για την εποχή του μουσική είναι ισοδύναμα ωφέλιμη για το ανθρώπινο ήθος με τις παλαιότερες μουσικές που προάγουν μέσω της αρμονίας την ανθρώπινη φύση.
Οι πατέρες της εκκλησίας μας αναφέρουν ότι μέσω της προσευχής μπορούμε να απαλλαχτούμε από τις ασθένειες της ψυχής και του σώματος ενώ ο Ευγένιος συμφωνεί τονίζοντας ότι με την μουσική θεραπεύεται η ψυχή και το ανθρώπινο πνεύμα. Έτσι η μουσική εισέρχεται στο σώμα είτε από τη ψυχή αφού διευθετεί το σώμα και λύει τα πάθη τα οποία ξεκινούν από αυτή, είτε από το πνεύμα όπου μετατρέπει την άτακτη ζωηρότητα του αίματος σε αρμονική, βάζοντας σε τάξη το ανθρώπινο σώμα. Φαίνεται καθαρά ότι ο Ευγένιος είναι βαθύτατα επηρεασμένος από τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις περί φιλοσοφίας της εποχής του καθώς αναφέρεται σε κοινά στοιχεία με το έργο «Εγκυκλοπαίδεια» του γάλλου Ντιντερό.   
Εκτός από τα ήθη και τα πάθη του ανθρώπου, ο Ευγένιος κάνει αναφορά στη Πραγματεία του και στην επίδραση της μουσικής στη καθημερινή μας ζωή. Πιο συγκεκριμένα, ο Ευγένιος αναφέρεται στη καθημερινή εργασία όπου ο εργαζόμενος ακούγοντας μουσική διαμορφώνει μια ευχάριστη διάθεση και μια ζωηρότητα, η οποία τον βοηθά να αντέξει την επίπονη εργασία του. Αυτό το απόσπασμα της Πραγματείας θεωρήθηκε ως προάγγελος της θεωρίας του ρυθμού στην εργασία η οποία διατυπώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γερμανία.
Τέλος, ο Ευγένιος ασχολείται με τη χρήση των οργάνων, όχι μόνο μέσα στο ναό, αλλά και στη καθημερινή ζωή. Στην ουσία ο Ευγένιος προσπαθεί να δικαιολογήσει τη χρήση των οργάνων κάνοντας μια ιστορική αναδρομή της χρήσης της μουσικής στη λατρεία ενώ εξισώνει την μονόφωνη φωνητική μουσική της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας με την ενόργανη μουσική της δυτικής εκκλησίας. Αναφέρεται στα πρωτοχριστιανικά χρόνια όπου η μουσική δεν χρειαζόταν στη λατρεία καθώς οι «θερμοί» πνευματικά πιστοί αρκούνταν στις ευαγγελικές περικοπές ενώ η εκκλησία ζήτησε «την εκ του μέλους βοήθεια» όταν εμφανίστηκε η «πνευματική ψυχρότης».     
Περισσότερα »

Παρασκευή 9 Απριλίου 2010

Το Ψαλτήριον (Απρίλιος 2010)

      H εβδομάδα από το Άγιο Πάσχα μέχρι την επομένη Κυριακή, δηλαδή, την Κυριακή του Θωμά, λέγεται «Διακαινήσιμος». Πως πήρε την ονομασία αυτή; Ουσιαστικά η ονομασία προέρχεται από την πρωτοχριστιανική εποχή όπου στην Εκκλησία υπήρχε η τάξη των Κατηχουμένων, αυτών δηλαδή που προέρχονταν από τους ειδωλολάτρες ή τους Ιουδαίους και διδάσκονταν την αλήθεια της χριστιανικής πίστεως για να γίνουν μέλη της με το μυστήριο του Βαπτίσματος. Το μυστήριο του Βαπτίσματος δεν ήταν τότε ατομικό ή οικογενειακό γεγονός, όπως σήμερα, αλλά γεγονός που αφορούσε το πλήρωμα και το σύνολο της Εκκλησίας. Γι’ αυτό οι Κατηχούμενοι βαπτίζονταν ομαδικά κατά τη νύχτα του Μ. Σαββάτου προς την Κυριακή του Πάσχα. Με το Βάπτισμα στο νερό ο «παλαιός άνθρωπος», ο άνθρωπος της αμαρτίας με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος πεθαίνει και γεννιέται ο νέος, ο ανακαινισμένος, αυτός που ζει την αναγέννηση, την ανανέωση. Η εβδομάδα που ακολουθούσε το Πάσχα ονομάζεται «διακαινήσιμος» γι’ αυτό το γεγονός της ανακαινίσεως. Επειδή οι βαπτισμένοι ολόκληρη την εβδομάδα φορούσαν λευκά φορέματα ονομάζεται και «λευκή εβδομάδα».
      Οι εφτά ημέρες της διακαινησίμου εβδομάδας θεωρούνται το ίδιο εορτάσιμες και ως «μία» μέρα , όπως η Κυριακή του Πάσχα. Οι πιστοί σύμφωνα με τους κανόνες της Έκτης Οικουμενικής Συνόδου πρέπει να τη γιορτάζουν με πνευματική ευφροσύνη, ψάλλοντας ψαλμούς και ύμνους, και όχι με χορούς και διασκεδάσεις, συμμετέχοντας όλη την εβδομάδα στη λατρεία της Εκκλησίας κοινωνώντας καθημερινά, αν και την προηγουμένη ημέρα έφαγαν αρτύσιμα φαγητά. Κατά τη διακαινήσιμη εβδομάδα τρώμε κρέας και την Τετάρτη και την Παρασκευή καθώς ο πένθιμος χαρακτήρας της νηστείας δεν έχει θέση στο γεγονός της Αναστάσεως του Χριστού. Πιο συγκεκριμένα στον 66ο κανόνα παρατηρούμε ότι «Κατά δε την εβδομάδα της Διακαινησίμου ακινδύνως κρεωφαγήσομεν κατά την αυτής Τετράδα και Παρασκευήν· ως μία γαρ λογίζεται Κυριώνυμος το επταήμερον τούτο διάστημα». 
     Κατά τη διακαινήσιμη εβδομάδα ψάλλεται καθημερινά η ακολουθία του Πάσχα χωρίς το «Δεύτε λάβετε φως», που είναι μεταγενέστερη συνήθεια και που δεν αναφέρεται στα έντυπα Πεντηκοστάρια. Η ακολουθία αυτή έγινε κατά μίμηση της ακολουθίας του «Αγίου Φωτός» του ναού του Παναγίου Τάφου των Ιεροσολύμων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό στις ακολουθίες αυτή την εβδομάδα είναι ότι στην αρχή κάθε ακολουθίας ψέλνεται το «Χριστός Ανέστη» δέκα φορές καθώς δεν διαβάζεται ούτε ο προοιμιακός ψαλμός στην ακολουθία του εσπερινού ούτε ο εξάψαλμος στην ακολουθία του όρθρου. Πολλοί λένε ότι γιορτάζουμε κάθε χρόνο τη «Διακαινήσιμο» εβδομάδα για λόγους ιστορικούς. Η Εκκλησία δεν ζει όμως με το παρελθόν καθώς ο λόγος του εορτασμού είναι καθαρά πνευματικός. Επειδή λόγω των αμαρτιών μας μολύνουμε τον λευκό χιτώνα του βαπτίσματος χρειαζόμαστε με τη μετάνοια εξαγιασμό. Χρειάζεται πάλι να γίνουμε ναός του Αγίου Πνεύματος.
      Ως συνέχεια αυτής της εορτάσιμης περιόδου από την Κυριακή του Θωμά μέχρι την απόδοση του Πάσχα, αντί του Τρισάγιου ψέλνουμε το «Χριστός Ανέστη» τρεις φορές χωρίς το «Βασιλεύ Ουράνιε». Αυτό δεν γίνεται βέβαια μετά το «Νυν απολύεις» και το «Αγαθόν το εξομολογείσθε» γιατί δεν υπάρχει ο πνευματικός ρόλος αντικατάστασης του Τρισάγιου σε αυτά τα σημεία. Έτσι αυτή η Πασχάλια περίοδος τελειώνει στην απόδοση του Πάσχα όπου ψέλνεται η ακολουθία του όρθρου και της θείας λειτουργίας όπως το βράδυ της Ανάστασης την Κυριακή του Πάσχα.

Περισσότερα »

Πέμπτη 4 Μαρτίου 2010

Το Ψαλτήριον (Μάρτιος 2010)

        Από τη Δευτέρα μετά την Κυριακή της Τυρινής, αυτό που ονομάζουμε Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η Μεγάλη Τεσσαρακοστή και τελειώνει την Παρασκευή πριν από το Σάββατο του Λαζάρου. Είναι περίοδος αυστηρής νηστείας, εκτενών ιερών ακολουθιών και γενικώς πνευματικής περισυλλογής και μετάνοιας. Ακολουθούν το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων, καθώς στο τέλος του Τριωδίου βρίσκεται η Μεγάλη και Αγία Εβδομάδα, όπου η Σταύρωση και η Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, αποτελούν το κέντρο της ζωής μας και της ορθόδοξης πίστης μας.
       Την καθαρά Τετάρτη και συνήθως κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, μόνο στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τελείται στους Ιερούς Ναούς η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων για τον λόγο ότι η εκκλησία μας έχει σε χρήση τρεις Θείες Λειτουργίες κατά τις οποίες γίνεται θυσία. Τη Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Αγίου Βασιλείου και του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου. Επειδή η Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι πένθιμη περίοδος, η Εκκλησία μας όρισε οι Λειτουργίες αυτές να τελούνται μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές της Μ. Σαρακοστής. Τις άλλες ήμερες της εβδομάδας δε γίνεται Θεία Λειτουργία.
      Οι χριστιανοί όμως τους πρώτους αιώνες είχαν τη συνήθεια να μεταλαμβάνουν τέσσερις και πέντε φορές την εβδομάδα, γιατί γνώριζαν ότι δεν ήταν δυνατόν να ζουν «εν Χριστώ» άνευ των Αχράντων Μυστηρίων, άνευ του Χρίστου. Για να λυθεί λοιπόν το πρόβλημα της συχνής Θείας Κοινωνίας, η Εκκλησία καθόρισε να τελείται μόνο τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή η κατανυκτική Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Σ' αυτή δε γίνεται πλήρης Θεία Λειτουργία, διότι ο Άρτος που θα χρησιμοποιηθεί καθαγιάζεται την προηγούμενη Κυριακή, εμποτίζεται στο Άγιο Αίμα του Κυρίου μας, φυλάσσεται στο Άγιο Αρτοφόριο της Αγίας Τραπέζης και προσφέρεται για Κοινωνία την ημέρα πού τελείται η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.
      Η Λειτουργία αυτή είναι, κανονικά, εσπερινή, γι' αυτό είναι συνυφασμένη με Εσπερινό. Αυτή η ακολουθία έχει ορισμένα χαρακτηριστικά που την καθιστούν μοναδική. Έτσι παρατηρούμε ότι προηγείται της Προηγιασμένης, η ακολουθία της Θ' Ώρας. Με το «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός...» αρχίζει ή Θεία Λειτουργία, στην αρχή της οποίας επισυνάπτεται ο Εσπερινός της επόμενης ημέρας. Όταν αναγιγνώσκονται τα «Προς Κύριον...» (Ψαλτήρι σε τρεις Στάσεις), συνήθως στο τέλος ακούγονται από το Ιερό ήχοι θυμιατού, καθώς η Ωραία Πύλη είναι κλειστή. Αυτή τη στιγμή ο Ιερέας μεταφέρει το Σώμα και Αίμα του Κυρίου από την Αγία Τράπεζα, όπου φυλάχτηκε από την Κυριακή, στην Ιερά Πρόθεση και γι' αυτό οι πιστοί πρέπει να σηκώνονται και να παρακολουθούν νοερά και λογικά τα τελούμενα.
    Στη Μεγάλη Είσοδο, που γίνεται από το συντομότερο δρόμο, επειδή ο Ιερέας μεταφέρει το προηγιασμένο Σώμα και Αίμα του Χριστού μας οι Χριστιανοί γονατίζουν λατρευτικώς, επαναλαμβάνοντας μυστικώς το «Δι' ευχών των Αγίων Πατέρων ημών...». Στο τέλος, αναγιγνώσκονται οι δύο Ψαλμοί: «Ευλογήσω τον Κύριον...» (ο 33ος) και «Υψώσω σε ο Θεός μου...» (ο 144ος), κατά τη διάρκεια των οποίων ο Ιερέας μοιράζει το αντίδωρο και μετά τελειώνει η Λειτουργία, με το «Δι' ευχών...». Το αντίδωρο αυτό είναι το πρόσφορο από το οποίο ο Ιερεύς την Κυριακή έβγαλε τον Αμνό. Γι' αυτό το αντίδωρο στις Προηγιασμένες είναι συνήθως μικρό τεμάχιο. Στις Προηγιασμένες Θειες Λειτουργίες δε μνημονεύονται ονόματα ζώντων και τεθνεώτων, ούτε στην Ιερά Πρόθεση, ούτε στη Θεία Λειτουργία. Στη Λειτουργία αυτή επίσης δεν τελούνται μνημόσυνα, ενώ μπορούν να γίνουν μετά το «Δι' ευχών...» Τρισάγια.
     Μ' αυτό τον ωραίο και σοφό τρόπο και διατηρώντας τον κατανυκτικό χαρακτήρα της περιόδου, έλυσε η Εκκλησία μας το πρόβλημα της συχνής Θείας Κοινωνίας και ήδη οι πιστοί εκτιμώντας αυτή την πνευματική ευκαιρία, κατακλύζουν τους Ναούς, Τετάρτη και Παρασκευή, μεταλαμβάνοντας των Προηγιασμένων αυτών Θείων Δώρων.
Περισσότερα »

Τετάρτη 3 Φεβρουαρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Φεβρουάριος 2010)

      Πριν από λίγες μέρες η εκκλησία μας μπήκε στη περίοδο του Τριωδίου, ή όπως λέγεται στην εκκλησιαστική γλώσσα «άνοιξε» το Τριώδιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Τριώδιο δεν έχει καμία σχέση με το καρναβάλι και τη χαρά όπως πολλοί νομίζουν αλλά πρόκειται για μια περίοδο μετανοίας και περισυλλογής. Στην ουσία πρόκειται για ένα βιβλίο της εκκλησίας μας το οποίο «ανοίγει», όπως σωστά λέγεται, με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου και «κλείνει» το Μεγάλο Σάββατο για να το διαδεχθεί ένα άλλο μεγάλο βιβλίο της εκκλησίας μας, το Πεντηκοστάριο.
     Αυτό το βιβλίο περιέχει υμνολογικό υλικό κυρίως του Εσπερινού και του Όρθρου και χρησιμοποιείται μαζί με το Μηναίο και την Παρακλητική. Ονομάζεται Τριώδιο, γιατί στην ακολουθία του όρθρου, όχι των Κυριακών αλλά των άλλων ημερών της εβδομάδας, ο κανόνας δεν έχει εννέα ωδές όπως συνήθως αλλά έχει τρείς ωδές (=Τριώδιον) οι οποίες είναι σταθερά στην Η΄ και την Θ΄ ωδή και διαδοχικά μία από τις πέντε πρώτες. Η περίοδος του Τριωδίου έχει σκοπό να μας προετοιμάσει με νηστεία, προσευχή και μετάνοια, για να υποδεχθούμε τα Άγια Πάθη του Κυρίου και την ένδοξη Ανάσταση Του, καθώς μέσα σε αυτή τη περίοδο περιλαμβάνεται και η Μεγάλη Εβδομάδα.
     Αναλυτικά η περίοδος του Τριωδίου καλύπτει τις τρεις εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τις δυο ήμερες Σάββατο του Λαζάρου και Κυριακή των Βαΐων, οι οποίες είναι συνδετικές ήμερες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής με τη Μεγάλη Εβδομάδα και τέλος τη Μεγάλη Εβδομάδα. Οι τρεις πρώτες εβδομάδες λέγονται στην εκκλησιαστική γλώσσα «προφωνήσιμοι» διότι προαναφωνούν τους αγώνες που έχουμε να κάνουμε εναντίον των παθών και των δαιμόνων κατά την διάρκεια της Αγίας Τεσσαρακοστής. Σε αυτή τη περίοδο ανήκουν η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου όπου διαβάζεται η ομώνυμη παραβολή, στην οποία διακρίνουμε τα αποτελέσματα της υπερήφανης προσευχής του «δικαίου» Φαρισαίου που τελικά δεν εισακούστηκε και της ταπεινής προσευχής του αμαρτωλού Τελώνου, του οποίου η προσευχή ανεβαίνει στον ουρανό ως θυμίαμα. Στην επόμενη Κυριακή αυτή του Ασώτου διαβάζεται η παραβολή του «Άσωτου Υιού» ομιλεί για ένα πλούσιο νέο ο όποιος άσωτα κατασπατάλησε την περιουσία του σε χώρα μακρινή και στο τέλος κατάντησε να βόσκει χοίρους. Τότε μετανόησε και επέστρεψε στον πατέρα του, που τον δέχθηκε με άπειρη αγάπη και στοργή. Ακολουθεί το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Απόκρεω, όπου λέγεται «Σάββατο των Ψυχών» ή Ψυχοσάββατο. Είναι το πρώτο ο τα δύο Ψυχοσάββατα του έτους, το δεύτερο επιτελείται το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής.
      Στη συνέχεια βρίσκουμε την Κυριακή της Απόκρεω, όπου η Κυριακή αυτή λέγεται έτσι γιατί είναι η τελευταία ημέρα της κρεοφαγίας μέχρι το Πάσχα, ενώ οι θείοι Πατέρες όρισαν αυτή την Κυριακή να γίνεται μνεία της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού. Ακολουθεί το Σάββατο των Οσίων Πατέρων, ενώ κακώς επικράτησε να θεωρούνται το Σάββατο αυτό και το Α' Σάββατο των Νηστειών, του θαύματος του Αγίου Θεοδώρου, ως Ψυχοσάββατα. Η Κυριακή της Τυρινής, στο τέλος της τρίτης εβδομάδας του Τριωδίου, και μετά τη διακοπή της κρεοφαγίας, τρώμε τυροκομικά, αυγά και ψάρια όλες τις ημέρες της, καθώς γι' αυτό ονομάστηκε «Τυροφάγου» ή «Τυρινής». Η Εκκλησία μας, χωρίς να θεωρεί μολυσμένη καμία τροφή, επιτρέπει τη βρώση γάλακτος και αυγών και όχι το πρόβατο ή το κοτόπουλο, που τα παράγουν, διότι διακρίνει τις τροφές σε περισσότερο και ολιγότερο βοηθητικές στην εγκράτεια και κατά καιρούς άλλες επιτρέπει και άλλες απαγορεύει.
Περισσότερα »

Πέμπτη 7 Ιανουαρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Ιανουάριος 2010)

     Στην εκκλησία όταν εισέρχεται ο πιστός σε ένα ναό, παρατηρεί εκτός των άλλων προς το εσωτερικό του ναού δύο αναλόγια, τα ψαλτήρια. Γιατί υπάρχουν εκεί; Είναι διακοσμητικός ο ρόλος τους και γιατί είναι δύο; Αυτές είναι οι πρώτες σκέψεις που με αυθόρμητο χαρακτήρα σκέφτεται κάποιος ή πολύ απλά αγνοεί το λόγο ύπαρξη τους. Δεν είναι όμως τυχαία η ύπαρξη τους όπου πολλές φορές διακοσμούνται με περίτεχνα σκαλίσματα.
    Σε μια ιστορική αναδρομή και σύμφωνα με κάποιες εικονογραφίες σε μουσικά χειρόγραφα, οι ψάλτες καθόντουσαν στο κέντρο του ναού χωρισμένοι σε δύο ομάδες με ένα μαέστρο ή αλλιώς χοράρχη. Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και σήμερα βρίσκεται στον εξωτερικό περίβολο της Άγιας-Σοφιάς στην Κωνσταντινούπολη το απομηνάρι του ψαλτηριού της φτιαγμένο από μάρμαρο καθώς είναι πανομοιότυπο με αυτά των χειρογράφων. Φαίνεται όμως ότι με τη πάροδο του χρόνου οι χοροί χωρίστηκαν παίρνοντας την θέση τους στα αριστερά και τα δεξιά του ναού καθώς τα αίτια αυτής της αλλαγής χάνονται στα βάθη της εκκλησιαστικής παράδοσης. Θα ήθελα να επικεντρωθώ όμως στη θέση και στη λειτουργικότητα του ψάλτη μέσα στον λατρευτικό τόπο του ναού. Ο ψάλτης είναι ο εκπρόσωπος του λαού μέσα στις ακολουθίες καθώς στις εκφωνήσεις του ιερέα συμπληρώνει ως μια φωνή των προσευχόμενων πιστών.
     Αν αναρωτιέστε γιατί δύο χοροί, δηλαδή δύο ψάλτες αριστερός και δεξής, αυτό συμβαίνει γιατί προκαλούν μεταξύ τους αυτό που ονομάζουμε αντιφωνία. Στην αντιφωνία, συμβαίνει με στίχους των ψαλμών του Δαυίδ, ο ένας χορός ψέλνει κι ο άλλος εξ ίσου συμπληρώνει. Δεν είναι κανένας κατώτερος αφού μέσα στην εκκλησία όλοι είναι ίσοι. Δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι στους κανόνες των οικουμενικών συνόδων των πατέρων της εκκλησίας μας, τονίζεται χαρακτηριστικά ότι είτε πλούσιος είτε φτωχός βρίσκεται στην εκκλησία, είτε νέος είτε γέρος, όλοι αντιμετωπίζονται ως ίσοι. Σίγουρα όμως ο δεξιός ψάλτης απαιτείται να είναι πιο έμπειρος και καλός γνώστης της ψαλτικής τέχνης κι αυτό γιατί τα μουσικά κείμενα του δεξιού χορού είναι πιο δύσκολα. Σε πολλά σημεία φαίνεται ότι ο ιερέας ψέλνει και αυτός καθώς η αντιφωνία χωρίζεται σε τρία μέρη.
     Σε καμιά περίπτωση όμως οι πιστοί δεν πηγαίνουν στο ναό για να θαυμάσουν την ερμηνεία στη ψαλτική του ψάλτη καθώς δεν πηγαίνουν σε συναυλία αλλά σε λατρευτική σύναξη. Το ίδιο δεν θα πρέπει να προσπαθεί να κάνει ο ίδιος ο ψάλτης δείχνοντας το πόσο καλλίφωνος είναι και τι φωνητικές δυνατότητες έχει. Δυστυχώς αυτό σήμερα αυτό ισχύει καθώς ο άνθρωπος έχει δυσνοήσει τον λειτουργικό ρόλο του ψάλτη μέσα στην εκκλησία. Έτσι ο ναός μετατρέπεται από μέρος προσευχής και χώρος λατρευτικών συνάξεων, σε συναυλιακό χώρο και μέρος για κοινωνικές σχέσεις. Ο ψάλτης είναι απλά ένας βοηθός τόσο για τον ιερέα όσο και για τους πιστούς καθώς παίζει ενεργό ρόλο στην λατρευτική και συμμετοχική σειρά των ακολουθιών. Τονίζεται ιδιαίτερα ότι ο ρόλος του ψάλτη είναι ενεργός στην πνευματική κατάσταση που δημιουργείται την ώρα των ακολουθιών μέσα στο ναό καθώς η μουσική δημιουργική διαδικασία συμβάλει εκείνη την ώρα τα μέγιστα στη λατρεία.
Περισσότερα »

Παρασκευή 1 Ιανουαρίου 2010

Το Ψαλτήριον (Νοέμβριος 2009)

      Οι πατέρες της εκκλησίας μας αναφέρθηκαν στα μουσικά όργανα και στη θέση τους μέσα στην εκκλησία. Κυρίως χρησιμοποίησαν την τελειότητα στην κατασκευή τους για να την παρομοιάσουν με την ζωή του χριστιανού. Στις ερμηνείες τους για τους ψαλμούς του Δαυίδ, αναφέρουν ότι ο πιστός πρέπει να χρησιμοποιήσει το σώμα του ως μουσικό όργανο για να υμνήσει τον Θεό του. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ένας σύγχρονος αυτών των πατέρων της εκκλησίας μας, ο Χρύσανθος επίσκοπος Μαδύτων. Όπως και οι πατέρες έτσι και αυτός υποστηρίζει την μονοφωνική μορφή της ψαλτικής τέχνης λέγοντας ότι τα μουσικά όργανα δεν έχουν καμία θέση στο λατρευτικό χώρο της εκκλησίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μαδυτινός ιεράρχης είναι αρκετά μεταγενέστερος των Ιωάννη Χρυσοστόμου, Μέγα Βασιλείου και Γρηγόριου Θεολόγου καθώς αποτελεί εκπρόσωπο αυτού που ονομάζουμε σήμερα νεοελληνική εποχή. Ο Χρύσανθος επηρεασμένος από το κλίμα της εποχής, δηλαδή την στροφή προς την αρχαία Ελλάδα, παίρνει τις αρχές του Πλάτωνα από την Πολιτεία και αναφέρει ότι οι καλές μελωδίες πρέπει να εξελίσσονται ενώ οι κακές να μεταβάλλονται. Έτσι στο θεωρητικό του αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο «περί μουσικών οργάνων» όπου αναφέρει ότι «ο φιλόμουσος, όταν αποκτήση την ιδέα ενός οργάνου μουσικού και την χρήση, ωσάν η μέλισσα, θέλων να τρυγά μόνον τα χρήσιμα και να παρατρέχει την εις τα ανίερα μεταχείριση του οργάνου, δεν βλάπτει την ιερά ψαλμωδία, ενδυναμούμενος εις την γνώσιν της μουσικής». Παρατηρούμε μια πιο ελεύθερη σκέψη, κατά το μήκος κύματος της εποχής του, από αυτή των πατέρων της εκκλησίας μας.
      Συμπερασματικά, βλέπουμε ότι οι πατέρες της εκκλησίας μας τονίζουν ιδιαίτερα την χρήση της ψαλτικής τέχνης μέσα στο λατρευτικό χώρο της εκκλησίας. Όταν συνδυάζεται η προσευχή με την ψαλμωδία διώχνονται πονηρές σκέψεις και η ανάταση της ψυχής είναι δεδομένη. Σε ένα συνδυασμό φιλοσοφικών και θεολογικών απόψεων, οι πατέρες δίνουν ένα θεόσταλτο χαρακτήρα στην ψαλτική τέχνη αφού οι πιστοί είναι αδύναμοι και ατελείς πνευματικά.
     Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να θέσω υπόψη σας κάποιες παρατηρήσεις και προβληματισμούς. Όπως βλέπουμε, οι πατέρες στηρίζονται σε φιλοσοφικές, εκτός από θεολογικές, αναζητήσεις καθώς είναι γνωστό ότι σπούδασαν φιλοσοφία. Κύριο στοιχείο για τους πατέρες είναι η προσευχή. Όπως είδαμε δεν συνιστούν τα κρατήματα (τεριρέμ) καθώς έφευγαν από το εκκλησιαστικό πνεύμα της εποχής. Θα ήθελα όμως να λάβετε υπόψη σας κάποια συμπεράσματα από μια έρευνα πεδίου όπου έκανα ο ίδιος στην έρημο του Αγίου Όρους στις εκεί μουσικές αδελφότητες πάνω σε αυτό το θέμα. Όταν ρωτούσα τους πατέρες τι είναι αυτό το οποίο τους παροτρύνει να ψέλνουν τόσο όμορφα όλοι μου απάντησαν η προσευχή. Ένα άλλο στοιχείο της παράδοσης του Αγίου Όρους είναι τα μακρόσυρτα μέλη που τόσος πολύς λόγος γίνεται για την κούραση που προκαλούν στους πιστούς. Για το Άγιο Όρος αυτά συμβάλουν στην προσευχή και ευφραίνουν την ψυχή του πιστού και δεν την κουράζουν. Ίσως εμείς στο κόσμο έχουμε ξεχάσει ότι η ψαλτική τέχνη μέσα στις ακολουθίες έχει το ρόλο της προσευχής βοηθώντας τον απλό πιστό στο να πετύχει το μέγιστο αποτέλεσμα.
Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Δεκέμβριος 2009)

      Η ορθόδοξη εκκλησία χαρακτηρίζεται από το ήθος και τη τάξη που καθορίζει το εκκλησιαστικό πνεύμα. Για τη βυζαντινή μουσική, την εκκλησιαστική μουσική της ανατολικής ορθοδόξου εκκλησίας μας, το δεύτερο στοιχείο που προανέφερα λειτουργεί ως η βάση για την απλή εφαρμογή της μουσικής μέσα στο λατρευτικό χώρο του ναού. Με απλά λόγια, η τάξη ή αυτό που συνηθίζουμε να λέμε στην εκκλησία «Τυπικό», καθορίζει την σειρά που θα πρέπει να ειπωθεί το καθετί την ώρα των ακολουθιών. Είναι όμως αρκετό αυτό;
     Σε αυτό το σημείο θα τονίσω ότι σύμφωνα με την ορθόδοξη πατερική διδασκαλία το στοιχείο όπου θα μας βοηθήσει στην επικοινωνία μας με το Θεό μέσω της προσευχής είναι η καθαρότητα και η αγνότητα της ψυχής. Θα αναφέρω μια διήγηση που την άκουσα από αγιορείτες πατέρες σε μια περιήγηση μου στο Άγιο Όρος. Κάποτε σε ένα πανηγύρι ενός χωριού, κάλεσαν για να ψάλλει το πρωτοψάλτη του μητροπολιτικού ναού της περιοχής. Με μεγάλη χαρά δέχτηκε τη πρόσκληση ώστε να συμμετέχει και αυτός με τον τρόπο του στην χαρά του χωριού. Μαζί του όμως ήταν και τα γεροντάκια του χωριού, αυτοί που βοηθούσαν κάθε Κυριακή στα ψαλτικά. Ξεκινά η ακολουθία του εσπερινού και τα γεροντάκια έκαναν τέτοια λάθη στην σειρά, στο «Τυπικό» όπως λέμε, που ήταν πέρα ως πέρα λάθος. Ο πρωτοψάλτης είχε νευριάσει με τη κατάσταση αυτή αφού φαινομενικά προκαλούσε πνευματική αναστάτωση και αταξία μέσα στο ναό την ώρα της ακολουθίας. Στο τέλος νευριασμένος ρωτά τους γερόντους: «Μα, καλά δεν βλέπετε ότι όλα τα λέτε λάθος; Δεν είναι αυτό το τυπικό της εκκλησίας μας». Και αυτοί με ηρεμία και γαλήνη ψυχής του απάντησαν: «κοίταξε να δεις. Εμείς έτσι τα έχουμε μάθει, να μας συγχωρείς. Μα, για να καταλάβουμε ότι τα λέμε σωστά έχουμε σημάδι την ώρα της ακολουθίας. Αν όλα τα λέμε σωστά και πάμε καλά, στην ώρα του εσπερινού όταν ο παπάς βγαίνει να ψάλλει το ‘Φως Ιλαρόν’ εμείς βλέπουμε μια αχτίδα φωτός να βγαίνει από το Ιερό Βήμα. Αν συμβεί αυτό τότε ξέρουμε ότι τα λέμε όλα καλά». Είναι αυτονόητο ότι τα γεροντάκια έκαναν λάθος από άγνοια και ότι με την αγνότητα της ψυχής που τους διέκρινε έβλεπαν το “Άκτιστο Φώς”, το “Φως ιλαρόν” όπως λέμε στην ακολουθία του εσπερινού.
     Έτσι χαρακτηριστικά η ορθόδοξη πατερική διδασκαλία διδάσκει τη καθαρότητα της ψυχής την ώρα της προσευχής τόσο από τον προσευχόμενο πιστό όσο κι από τον ψάλτη. Άλλωστε δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι η θέση του ψάλτη μέσα στην εκκλησία την ώρα της λατρευτικής ακολουθίας είναι αυτή του εκπροσώπου του λαού όπου προσεύχεται. Επομένως ορθά σε κάποιες περιπτώσεις σήμερα παρατηρούμε την προσπάθεια ιερέων στις εκκλησίες μας να επαναφέρουν την έννοια του συνόλου καλώντας τους πιστούς να προσευχηθούν και να αναγνώσουν όλοι μαζί το Σύμβολο της Πίστεώς μας και το «Πάτερ ημών». Είναι κάποιες βασικές προσευχές που σχεδόν όλοι γνωρίζουν και δεν απαιτούν ιδιαίτερες γνώσεις.
Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Οκτώβριος 2009)

     Η ψαλτική τέχνη αποτελεί ένα αναπόσπαστο στοιχείο για την ζωή του πιστού. Στα κείμενα τους οι πατέρες και συγκεκριμένα ο Μέγας Βασίλειος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υποστηρίζουν ότι στην ιδανική ζωή των μοναχών υπάρχει η ψαλμωδία και η υμνολογία από την αρχή και κατά την διάρκεια της ημέρας τους. Από τον Χρυσόστομο τονίζεται ότι αυτή η συνεχής χρήση της ψαλμωδίας γίνεται σε συνδυασμό με την προσευχή. Ο Αντιοχεύς ιεράρχης στην Στ΄ ομιλία του στον Οζία αναφέρει ότι ο ύμνος των Σεραφείμ προς τον Θεό «Άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαββαώθ» ψαλλόταν μόνο στους ουρανούς, ενώ μετά την ενσάρκωση του Χριστού οι άγγελοι το ψέλνουν μαζί με τους ανθρώπους, υποστηρίζοντας έτσι την θεϊκή προέλευση της ψαλτικής. Για τον Χρυσόστομο η μουσική είναι περιττή για τους τέλειους πνευματικά καθώς ο Θεός δεν την χρειάζεται αλλά σε εμάς είναι χρήσιμη και ωφέλιμη. Εξηγεί ότι μπορείς να ψάλλεις χωρίς φωνή καθώς ηχούν τα πνευματικά διανοήματα αφού ο Θεός μπορεί να ακούσει την καρδιά και να καταλάβει την μετάνοια του προσευχόμενου πιστού.
      Πόσο ωφέλιμη είναι η ψαλτική τέχνη την ώρα της λατρείας; Ο Μέγας Βασίλειος υποστηρίζει ότι η ψαλτική τέχνη γαληνεύει και ηρεμεί τον πιστό καθώς διώχνει τα κακά πνεύματα. Ο Μέγας Αθανάσιος κινείται σε μια πιο αυστηρή γραμμή λέγοντας ότι όσοι με την μουσική «ευχαριστούν τον εαυτών των, έχουν όμως εναντίον των την κατηγορία του λόγου του Θεού, ο οποίος λέγει ότι ουχ ωραίος αίνος εν στώματι αμαρτωλού». Συνεχίζει λέγοντας ότι η πραγματική ωφέλεια για τον άνθρωπο έρχεται όταν η «μελωδία των λόγων» προέρχεται από το «ρυθμό της ψυχής» και την «αρμονία προς το πνεύμα» ψάλλοντας με την γλώσσα και το νου καθώς «η μελωδική απαγγελία των ψαλμών δεν εξυπηρετεί τη καλλιφωνία, αλλά αποτελεί απόδειξη της υφισταμένης εν τη ψυχή αρμονίας».
      Από την άλλη ο Χρυσόστομος λέει ότι η ψαλτική δεν είναι αρκετή για την πνευματική πρόοδο αν δεν συνοδεύεται και με άλλα στοιχεία. Υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να ψέλνουν και εκτός εκκλησίας για να αποφεύγουν τις πονηρές και αμαρτωλές σκέψεις. Κυρίως στο τραπέζι την ώρα του φαγητού καθώς το συμπόσιο είναι το μέρος όπου ενεργεί ο διάβολος με συμμάχους τη μέθη, την αδηφαγία, τον άτακτο γέλωτα και την αδιαφορία της ψυχής. Έτσι συμβουλεύει την οικογένεια την ώρα του φαγητού στο τραπέζι να γίνεται πάντα προσευχή και στη διάρκεια του γεύματος πρέπει να κυριαρχεί η ψαλμωδία ώστε αν συμβεί κάτι άτοπο στην ψυχή την ώρα του φαγητού, να έρθει η ανάνηψη και η ψυχική ανάταση προς αποφυγή της αμαρτίας.
     Ο Μέγας Βασίλειος τονίζει ότι η απόδοση των μελοποιημένων ψαλμών διευκόλυνε την κατανόηση των ιερών λογίων στις ακολουθίες καθώς με τα αντιφωνικά μέλη και τα εφύμνια οι πιστοί δεν κουράζονταν αφού συμμετείχαν και αυτοί. Μια άλλη ωφέλεια κατά τον Χρυσόστομο είναι ότι η ψαλτική τέχνη διώχνει κάθε ίχνος κοινωνικής ανισότητας λέγοντας ότι «δεν υπάρχει εδώ η διάκρισις δούλου και ελεύθερου, ούτε πλούσιου και πτωχού, ούτε άρχοντος και ιδιώτου, αλλά έχει απομακρυνθή όλη αυτή η ανώμαλος κατάστασις της ζωής και έχει συγκροτηθή ένας όμιλος από όλους και υπάρχει ίση ελευθερία λόγου και η γη μιμείται τον ουρανόν».
Περισσότερα »

Το Ψαλτήριον (Σεπτέμβριος 2009)

      Οι πατέρες της εκκλησίας μας υποστηρίζοντας την τεράστια σημασία της ψαλτικής τέχνης μέσα στη λατρευτική διαδικασία των ακολουθιών της εκκλησίας, επικεντρώθηκαν σε φιλοσοφικά ζητήματα γύρω από την προέλευση της μουσικής, την ωφέλεια στην ανθρώπινη ψυχή και την χρήση των οργάνων μέσα στην εκκλησία. Ο Μέγας Βασίλειος υποστηρίζει ότι η μουσική δόθηκε από το ίδιο το Άγιο Πνεύμα υποστηρίζοντας έτσι την θεϊκή προέλευση της ψαλτικής τέχνης. Αυτή η άποψη του ιεράρχη ταυτίζεται με την πλατωνική άποψη ότι οι θεοί έδωσαν την μουσική στους ανθρώπους για να ξεχνιούνται από την γεμάτη δυσκολίες ζωή τους.
     Στο ίδιο θέμα ο Μέγας Αθανάσιος πιστεύει ότι οι στίχοι είναι θεόπνευστοι αλλά η μελοποίηση τους ανθρώπινο κατασκεύασμα. Οι άνθρωποι ψάλλουν τους στίχους των ύμνων μελωδικά για να ακούγονται ευχάριστα στο αυτί. Σε κάποιο άλλο σημείο ο αλεξανδρινός ιεράρχης παρομοιάζει την αρμονία μιας ορχήστρας οργάνων με την αρμονία της ανθρώπινης ψυχής μεταξύ λογικής και συναισθημάτων. Τονίζει ότι αυτή η αρμονία επιτυγχάνεται με την προσευχόμενη ψαλμωδία καθώς παρατηρούμε ότι είναι άμεσα επηρεασμένος από τα φιλοσοφικά έργα «Πολιτεία» και ιδιαίτερα τους «Νόμους» του Πλάτωνα όπου η αρμονία μεταξύ λογικής και συναισθημάτων οδηγεί στον δρόμο της αρετής, αυτό που θα ονομάζαμε στην ορθόδοξη πατρολογία, στο δρόμο του Θεού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Μέγας Αθανάσιος, όπως και οι άλλοι πατέρες που αναφέρονται, σπούδασε φιλοσοφία καθώς διέπρεπε ως ιεράρχης στην Αλεξάνδρεια, την πόλη που κυριαρχούσαν οι νεοπλατωνικές φιλοσοφικές αντιλήψεις.
      Από την άλλη πλευρά, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος συμφωνεί με την άποψη του Μέγα Βασιλείου, δηλαδή την θεϊκή προέλευση της μουσικής δια του Αγίου Πνεύματος, καθώς τονίζει στην ομιλία του για τον μα΄ ψαλμό ότι «τίποτε, απολύτως τίποτε, δεν ανυψώνει την ψυχή όσον η μελωδική συμφωνία και το ρυθμικά κατασκευασμένον θείον άσμα. Τα πνευματικά αυτά μέλη δίδουν πτερά εις την ψυχήν, απαλλάσουν αυτήν από την γηινην φύσιν της, την αποκόπτουν από τα σωματικά δεσμά της, την ελκύουν προς φιλοσοφικάς πνευματικάς πτήσεις, και την κάνουν να περιφρονή όλα τα βιωματικά και επίγεια». Πολλοί σχολιαστές υποστηρίζουν ότι αυτή η αναφορά είναι το πιο γλαφυρό και πλούσιο εγκώμιο των πατέρων της εκκλησίας για την ψαλμωδία.
    Αξίζει να σημειωθεί ότι το παρόν απόσπασμα είναι από την εισήγηση του γράφοντος στο 2ο παγκόσμιο συνέδριο “Βυζαντινός Μουσικός Πολιτισμός” του Ευρωπαϊκού Κέντρου Τέχνης και της American Society of Byzantine Music and Hymnology του University of Pitchburg στις 10-14 Ιουνίου 2009 στην Αθήνα. Για οποιεσδήποτε πληροφορίες μπορείτε να αποστείλετε μήνυμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση zafirismusic@yahoo.gr.
Περισσότερα »